Tai History

ပိုၼ်းတႆးၼႆႉ တေတႅမ်ႈၸိူင်ႉႁိုဝ်?

တႆးလုၵ်ႉလႂ်မႃး?

ၵႂၢမ်းငဝ်ႈ

ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 50-60 ပီမႃးၼႆႉ ပပ်ႉပိုၼ်းတႆးႁဝ်း ပိၵ်ႉသမ်ႉဢမ်ႇၼမ်မိူၼ်ပိူၼ်ႈသေတႃႉ လႆႈႁၼ်ဢွၵ်ႇမႃးယွတ်းယွတ်း ဢမ်ႇထၢတ်ႇၼင်ႇၵဝ်ႇ။ လွင်ႈၼႆႉ ထုၵ်ႇလီယုၵ်ႉယွင်ႈ ၼမ်ႉၸႂ် ၽူႈတႅမ်ႈပိုၼ်းၶဝ် ၸိူဝ်းၶတ်းၸႂ်တႅမ်ႈဢွၵ်ႇမႃး ၼႂ်းၵႄႈၵၢင်တၢင်းယၢပ်ႇၽိုတ်ႇၵူႇလွင်ႈၼင်ႇၼႆ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ပေႃးတႅၵ်ႈၵၼ်တူၺ်း တင်းၵၢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်းပိုၼ်းတႆး တင်းၼွၵ်ႈမိူင်းတႄႉ လႆႈႁၼ်ဝႃႈ ၵၢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်း၊ ၵၢၼ်ၶူၼ်ႉၶႂႃႉ၊ တၢင်းႁၼ်ထိုင်လွင်ႈပိုၼ်းလႄႈၽိုၼ်ဢိင်ၸိူဝ်းၼႆႉ ၶွင်ႁဝ်းမိူၼ်ၵၼ် ပဵၼ်ၼႅဝ်းလဵဝ်ၵၼ် ၵမ်ႈၼမ်၊ ဢမ်ႇလၢၵ်ႇလၢႆမိူၼ်ပိူၼ်ႈ။ ၵၢၼ်ၶူၼ်ႉၶႂႃႉလႄႈတၢင်းႁၼ်ပိူၼ်ႈလၢၵ်ႇလၢႆ ပိူင်ႈၵၼ်ၼမ် ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၼႆၼၼ်ႉ တီႈၼႆႈၶႂ်ႈလၢတ်ႈထိုင်လွင်ႈ “တႆးလုၵ်ႉလႂ်မႃး?” ပဵၼ်ၵႂၢမ်းထၢမ်ဢၼ်ၵူၼ်း ၼွၵ်ႈမိူင်းၶဝ်တင်းၼမ် လႆႈၶူၼ်ႉၶႂႃႉလႄႈ ထဵင်ၵၼ်မႃးၶၢဝ်းႁိုင်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ။ လိူဝ်ၼၼ်ႉ ပေႃးလၢတ်ႈ လူၺ်ႈလွင်ႈ ပိုၼ်းတႆးၼႆ ၽူႈတႅမ်ႈႁၼ်ဝႃႈ ထုၵ်ႇလီလၢတ်ႈထိုင် ၶေႃႈၼႄႉၼမ်း ၵၢၼ်တႅမ်ႈပိုၼ်းတႆး ဢၼ်မေႃပိုၼ်းလူင်ၶဝ် လၢတ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉၸွမ်းယူႇ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈၽူႈဢၢၼ်ႇလိၵ်ႈတႆးၵမ်ႈၽွင်ႈ ယင်းပႆႇ ယၢမ်ႈလႆႈယိၼ်း။

ၶေႃႈၼႄႉၼမ်း ၵၢၼ်တႅမ်ႈပိုၼ်းတႆးၼႆႉ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း မင်းရၢႆးလႄႈ ႁဝ်းၵေႃႈ ၵိုင်ႇလီႁူႉပိုၼ်းၵႅပ်ႈၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း မင်ႈရၢႆး ၽူႈပဵၼ်ငဝ်ႈလိူင်ႈမၼ်း ဢွၼ်တၢင်းၵွၼ်ႇ။ တႆးႁဝ်း ပၢၼ်ယၢမ်းလဵဝ် ၸိူဝ်းႁူႉလွင်ႈၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၼၼ်ႉ မီးၼမ်ၵေႇၵႃႈႁိုဝ်ဢမ်ႇႁူႉလႆႈသေတႃႉ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ ၵၢၼ်လိၵ်ႈလၢႆးလႄႈ သိူၵ်ႈပိုၼ်း ဢၼ်ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း လႆႈႁဵတ်းဝႆႉ တႃႇတႆးတႄႉ ယႂ်ႇၼမ်ၼႃႇ။

ပိုၼ်းၵႅပ်ႈၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းimage of JSM

ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း (1913-1987) 1 ပဵၼ်လုၵ်ႈ ၸဝ်ႈၵွၼ်ၵႅဝ်ႈ ဢိၼ်းထလႅင်၊ ၸဝ်ႈၾႃႉ ၵဵင်းတုင်။ မိူဝ်ႈလႅၵ်ႉ ယၢမ်ႈပဵၼ် ၸဝ်ႈသၢင်ႇသေ ၵႂႃႇႁဵၼ်းလိၵ်ႈ တီႈဝတ်ႉထဵပ်ႉသိရိၼ်း ၼႂ်းမိူင်းၵွၵ်ႇ။ ဝၢႆးသေၸဝ်ႈၵွၼ်ၵႅဝ်ႈ လႆႈၵႂႃႇႁူမ်ႈပွႆးၻႃႇၿႃႇ တီႈဢိၼ်ႇတီးယႃႉယဝ်ႉ မၼ်းၸဝ်ႈႁူႉပွင်ႇဝႃႈ တႃႇပူၵ်းပွင်ဝၢၼ်ႈမိူင်း မိူဝ်းၼႃႈလႆႈၼႆႉ လူဝ်ႇမေႃ ပၼ်ႇၺႃႇပၢၼ်မႂ်ႇ။ ၵွပ်ႈၼၼ် မၼ်းၸဝ်ႈၸင်ႇႁွင်ႉ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း မိူဝ်းၶိုၼ်းသေ သူင်ႇၶဝ်ႈႁူင်းႁဵၼ်းၸဝ်ႈၾႃႉ တီႈတူၼ်ႈတီးယဝ်ႉ။ ၼႆႉပဵၼ်းတၢင်းမုင်ႈႁၼ်ၵႆ ၸဝ်ႈၵွၼ်ၵႅဝ်ႈၵေႃႈ ဝႃႈလႆႈယဝ်ႉ။ ပေႃးဢမ်ႇၼၼ် ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၵေႃႈ ၶေးတေဢမ်ႇၸႂ်ႈ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း ၼင်ႇပဵၼ်မႃး။

ဝၢႆးသေ ပူၼ်ႉႁူင်းႁဵၼ်းၸဝ်ႈၾႃႉယဝ်ႉ ၸဝ်ႈသၢႆးမိူင်းသိုပ်ႇႁဵၼ်း တီႈၸၼ်ႉၸွမ်တႃႈၵုင်ႈ၊ လုၵ်ႉတီႈၼၼ်ႈသေ သိုပ်ႇၵႂႃႇႁဵၼ်းတီႈ King’s College, University of London ပူၼ်ႉၸၼ်ႉ M.A ယဝ်ႉသေ ပွၵ်ႈမႃးမိူင်းတႆးၶိုၼ်းၼႂ်း 1940။ မႃးႁဵတ်းၵၢၼ်ၸွမ်းဢင်းၵိတ်း၊ ဝၢႆးသိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈသွင်ယဝ်ႉ ယၢမ်ႈဢုပ်ႉၵဵင်းတုင်ပႂ်ႉ ၽွင်းၸဝ်ႈၸၢႆးလူင်တိုၵ်ႉႁဵၼ်းလိၵ်ႈ ယူႇၼွၵ်ႈမိူင်း။

ၵၢၼ်ယႂ်ႇလူင် ဢၼ်ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းႁဵတ်းဝႆႉတႃႇတႆးၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလွင်ႈဢုပ်ႉဝၢၼ်ႈမိူင်း၊ ၵူၺ်းပဵၼ် ၵၢၼ်လိၵ်ႈလၢႆးလႄႈ သိူၵ်ႈပိုၼ်းတႆး။ ဝၢႆးမိူင်းမၢၼ်ႈ လႆႈလွတ်ႈလႅဝ်းယဝ်ႉ မၼ်းၸဝ်ႈ လႆႈပဵၼ်ၶုၼ်လူင် ၽၢႆႇပၼ်ႇၺႃႇမိူင်းတႆးလႄႈ မိူင်းၵယႃး (ယၢင်းလႅင်)။ ၵၢၼ်မူၼ်ႉမႄး လိၵ်ႈတႆးၵဝ်ႇ ႁႂ်ႈပဵၼ်သဵင်တႅတ်ႈ (မႄးလိၵ်ႈတႆးၵဝ်ႇ ပဵၼ်လိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇ) ဢၼ်ၵိုတ်းယုတ်းၵႂႃႇ ၽွင်းၶၢဝ်းသိုၵ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း ၶိုၼ်းဢွၼ်ႁူဝ်သိုပ်ႇႁဵတ်းမႃး တေႃႇပေႃးယဝ်ႉတူဝ်ႈလီငၢမ်း။ တႃႇတႅမ်ႈဢွၵ်ႇ ပပ်ႉႁဵၼ်းလိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇ (ပပ်ႉႁူဝ်သိူဝ်) ၵေႃႈ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း ပဵၼ်ႁူဝ်ပဝ်ႈသေ ဢွၼ်ႁဵတ်မႃး ၼင်ႇႁဝ်းႁၼ် ႁဝ်းၸႂ်ႉယူႇယၢမ်းလဵဝ် ၼႆႉယဝ်ႉ။

လိူဝ်သေ ၵၢၼ်လိၵ်ႈလၢႆး ၼႂ်းမိူင်းတႆး ၼင်ႇလၢတ်ႈမႃးၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း ယင်းလႆႈပဵၼ်ၶူးသွၼ် လွင်ႈၾိင်ႈထုင်း သိူၵ်ႈပိုၼ်းတႆး တၢင်းၼွၵ်ႈမိူင်းထႅင်ႈၵွၼ်ႇ။ ဝၢႆးဢွၵ်ႇၶွၵ်ႈမႃးမိူဝ်ႈ 1968 ယဝ်ႉ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း လႆႈၵႂႃႇပဵၼ်ၶူးသွၼ် (Visiting Lecturer) တီႈၸၼ်ႉၸွမ် ၸိုဝ်ႈလိုဝ်းလင် တင်းၼႂ်းမိူင်းဢင်းၵိတ်းလႄႈ ဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ လၢႆလၢႆတီႈ 2 ။ (ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းထုၵ်ႇတိၶင်ၶွၵ်ႈ ၸွမ်းၸဝ်ႈၾႃႉလႄႈၽူႈၼမ်းတႆးတင်းၼမ် မိူဝ်ႈၼေႇဝိၼ်းသိမ်းဢႃႇၼႃႇ ပီ1962)

ၼွၵ်ႈသေၵၢၼ်သွၼ်ယဝ်ႉ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းလႆႈတႅမ်ႈပိုၼ်းတႆး ပဵၼ်ၽၢႆႇဢင်းၵိတ်း ဢွၵ်ႇသွင်ပပ်ႉ လႄႈပဵၼ်ပပ်ႉဢၼ်ၽူႈၶူၼ်ႉၶႂႃႉ လွင်ႈပိုၼ်းတႆး တင်းၼွၵ်ႈမိူင်းၼႂ်းမိူင်းၶဝ် ၵႆႉလႆႈၸႂ်ႉဢၢင်ႈဢိင် ယူႇတႃႇသေႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တေလႆႈဝႃႈ ၼႂ်းတႆးႁဝ်း ၸိူဝ်းတႅမ်ႈလွင်ႈတႆး ပဵၼ်ၽၢႆႇဢင်းၵိတ်း ဢၼ်ပိူၼ်ႈယွမ်းႁပ်ႉၵႂၢင်ႈၶႂၢင်လႄႈ ႁူႉၸၵ်းၼမ် ၼင်ႇၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၼႆႉ ယင်းပႆႇႁၼ်ၽႂ်ထႅင်ႈၼႆၵေႃႈ လႅပ်ႈဢမ်ႇၽိတ်းၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ပပ်ႉၸိူဝ်းၼၼ်ႉတႄႉ ပပ်ႉၼိုင်ႈ ပဵၼ်သိူၵ်ႈပိုၼ်းသႃႇသၼႃႇ ဝတ်ႉပႃႇလႅင်လႄႈ သိူၵ်ႈပိုၼ်းမိူင်းၵဵင်းတုင် (The Padaeng Chronicle and the Jengtung State Chronicle Translated)၊ ထႅင်ႈပပ်ႉသမ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈဢင်းၵိတ်း ၶိုၼ်ႈသိမ်းမိူင်းတႆး (The Shan States and the British Annexation)။ ပပ်ႉလင်ၼႆႉယဝ်ႉ မီးလွင်ႈၶေႃႈၼႄႉၼမ်း ၵၢၼ်တႅမ်ႈပိုၼ်းတႆး ဢၼ်တေသိုပ်ႇလၢတ်ႈထိုင်ၵႂႃႇ။

ပေႃးတူၺ်းၵၢၼ်လိၵ်ႈလၢႆး လႄႈၵၢၼ်ပိုၼ်း ဢၼ်ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း လႆႈႁဵတ်းပၼ်တႆးဝႆႉ တင်းၼႂ်း မိူင်းလႄႈၼွၵ်ႈမိူင်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တေလႆႈဝႃႈ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၼႆႉ မီးမုၼ်ၵုၼ်းၼိူဝ် လိၵ်ႈလၢႆးတႆးႁဝ်း ယႂ်ႇၼမ်တႄႉယဝ်ႉ။ သင်ဢမ်ႇမီးၵူၼ်း ၼင်ႇၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၸိုင် ၼႃႈတႃလိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇလႂ်၊ ပပ်ႉႁဵၼ်းလိၵ်ႈ တႆးလႂ် လႄႈလွင်ႈပိုၼ်းတႆး ဢၼ်ၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်းၶဝ် ႁူႉၸၵ်းလႂ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၶေးတေဢမ်ႇမိူၼ်ၼင်ႇ ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉၵေႃႈ ပဵၼ်လႆႈ။

ၶေႃႈၼႄႉၼမ်း ၵၢၼ်တႅမ်ႈပိုၼ်း

ၶေႃႈၼႄႉၼမ်း ၵၢၼ်တႅမ်ႈပိုၼ်း ၼႂ်းပပ်ႉၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၼၼ်ႉ မီးဝႃႈ မိူဝ်ႈပီ 1957  ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း မီးယိူင်းဢၢၼ်းတႅမ်ႈ ပိုၼ်းတႆးပပ်ႉၼိုင်ႈ။ ဢူၺ်းၵေႃႉမၼ်းၼႄႉၼမ်းဝႃႈ ပိုၼ်းတႆးၼႆႉ  မီးတီႈၼၼ်ႈဢိတ်းတီႈၼႆႈဢွတ်း ပဵၼ်ပိတ်းပဵၼ်ပွတ်း မၢၵ်ႇမိူဝ်လူင်ဝႆႉ၊ ၵွပ်ႈၼၼ် ၶႂ်ႈႁႂ်ႈၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း ၵဵပ်းႁွမ်ဝႆႉ ပဵၼ်ပပ်ႉၼိုင်ႈၽိုၼ်လဵဝ်ငဝ်ႈတေႃႇပၢႆ ၼႆယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၵေႃႈ ႁၼ်လီၸွမ်းသေ ဢၢၼ်းဝႃႈ တေၸႂ်ႉၶၢဝ်းမွၵ်ႈႁူၵ်းလိူၼ် ၵႂႃႇၶူၼ်ႉႁႃပိုၼ်းတႆး ဢၼ်တႅမ်ႈဝႆႉ ပဵၼ်ၽၢႆႇဢင်းၵိတ်း၊ မၢၼ်ႈ၊ ထႆးလႄႈ တႆးၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၼႂ်းႁူင်းတူၺ်းလိၵ်ႈ တီႈလၼ်ႇၻၼ်ႇ။ သိုပ်ႇၼၼ်ႉၵေႃႈ တေၸႂ်ႉၶၢဝ်း ယၢမ်းထႅင်ႈ မွၵ်ႈသၢမ်လိူၼ် မႃးၶပ်ႉတၢမ်းတႅမ်ႈသႂ်ႇပဵၼ်ပပ်ႉလဵဝ် ႁႂ်ႈမီးၼႃႈလိၵ်ႈမွၵ်ႈ 200-300 ၼႃႈ ၼႆယဝ်ႉ 3။

ဝူၼ်ႉၼင်ႇၼၼ်သေ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၸင်ႇတႅမ်ႈလိၵ်ႈ လၢတ်ႈထိုင်လွင်ႈယိူင်းဢၢၼ်းမၼ်း သူင်ႇၵႂႃႇၸူး ၶူးသွၼ်ပိုၼ်းမၼ်းသွင်ၵေႃႉ သြႃႇလုသ်ႉ4 လႄႈသြႃႇႁေႃးလ် 5။ သြႃႇႁေႃးလ်တႄႉ တႅမ်ႈတွပ်ႇၶိုၼ်းဝႃႈ မၼ်းႁၼ်လီၸွမ်း ယိူင်းဢၢၼ်းၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းလႄႈ ယိၼ်းလီတႃႇၸွႆႈထႅမ်ၵူႈၽၢႆႇ ၵႃႈၼင်ႇမၼ်းပဵၼ်လႆႈ။ လိူဝ်ၼၼ်ႉ မၼ်းတေၸွႆႈၵပ်းသိုပ်ႇပၼ်ၽူႈႁူႉၶဝ်လႄႈ တင်းႁူင်းတူၺ်းလိၵ်ႈ တၢင်ႇတီႈ ၼႂ်းလၼ်ႇၻၼ်ႇထႅင်ႈ ၼႆယဝ်ႉ။

လိၵ်ႈသြႃႇႁေႃးလ်ပၼ်ႁႅင်ႈၸႂ်သေတႃႉ ၵူၺ်းလိၵ်ႈသြႃႇလုသ်ႉတႄႉ သမ်ႉပဵၼ်ထႅင်ႈလၢႆးၼိုင်ႈ။ ပေႃးထွတ်ႇဢဝ်ၵႂၢမ်းသြႃႇလုသ်ႉ ၵမ်ႈၽွင်ႈၸိုင် “… ပေႃးၸဝ်ႈၵဝ်ႇ [ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း] ၵွႆးဝႆႉမိူၼ် တၢင်းပျေႃႇသေ ၶႂ်ႈၵဵပ်းဢဝ်ပိုၼ်း မႃးႁွမ်းပဵၼ်ပပ်ႉဢပုမ်ႇ ၼင်ႇၸေႈၸဵတ်ႉမိုဝ်း တႃႇလုၵ်ႈဢွၼ်ႇ ၵူၺ်းတႄႉ ႁဵတ်းၵႂႃႇလႃႈ၊ သူၼ်ႇတူဝ်ၵဝ်ၵေႃႈ ဢမ်ႇပေႃးၸၢင်ႈၸွႆႈထႅမ်သင်။ ၵူၺ်းၵႃႈ သင်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇ မီးယိူင်းဢၢၼ်း တင်ႈၸႂ်ၶႂ်ႈတႅမ်ႈပဵၼ်ပိုၼ်းတႆးတႄႉတႄႉၸိုင် တၢမ်တူဝ်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇ လူဝ်ႇလႆႈႁဵတ်းၵၢၼ် ၶူၼ်ႉၶႂႃႉ ဢၼ်ပိူၼ်ႈပႆႇယၢမ်ႈႁဵတ်းမႃးၼၼ်ႉၵွၼ်ႇယဝ်ႉ။ ၵၢၼ်လူင်ဢၼ်ၼႆႉ ပေႃးၵွႆးဝႆႉပဵၼ်တၢင်းပျေႃႇ တၼ်းမိူဝ်ႈလႂ် ၵွႆႈႁဵတ်းမိူဝ်ႈၼၼ်ႉၵူၺ်းတႄႉ ဢမ်ႇပဵၼ်လႆႈ။ လူဝ်ႇလႆႈဝႆႉ ပဵၼ်ၵၢၼ်ယႂ်ႇလူင်ပိူင်ၼိုင်ႈသေ ႁဵတ်းတဵမ်ၶၢဝ်းယၢမ်းၵွၼ်ႇ ၸင်ႇလႆႈယဝ်ႉ။”

သြႃႇလုသ်ႉသိုပ်ႇလိၵ်ႈမၼ်း “တႃႇတႅမ်ႈပိုၼ်းတႆးၼႆႉ ၶၢဝ်းယၢမ်းၼိုင်ႈပီၵွႆး ဢမ်ႇၵုမ်ႇ၊ ပိုၼ်းတႆး သျှမ်းဢၼ်လဵဝ်ၵွႆးၵေႃႈ ဢမ်ႇယဝ်ႉလႆႈ။ တေတူၺ်းၶၢမ်ႈပႅတ်ႈ တႆးၼႂ်းမိူင်းၶႄႇလႄႈ ဢိၼ်ႇတီးယႃႉၼႄႇ? ပေႃးဝႃႈတႄႉမၼ်း တႆးသျှမ်းၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈၼႆႉ ပဵၼ်ၵူၼ်းၵမ်ႈဢႄႇၼႂ်းၸုမ်းၶိူဝ်းတႆးၵွႆး…။”

လိူဝ်ၼၼ်ႉ သြႃႇလုသ်ႉလႆႈၸီႉၼႄ လႅင်ႇၶေႃႈမုၼ်း (Data source) လမ်ႇလွင်ႈသွင်တီႈ ဢၼ်ဢမ်ႇပႃး ၼႂ်းၽႅၼ်ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၼၼ်ႉ။ မၼ်းဝႃႈ “ပေႃးတေတႅမ်ႈပိုၼ်းတႆးလႄႈ ဢမ်ႇပႃး ၶေႃႈမုၼ်းၽိုၼ်ဢိင် ၼႂ်းပိုၼ်းၶႄႇဢၼ်မီးလၵ်းထၢၼ် တႅမ်ႈဝႆႉၸဵမ်မိူဝ်ႈသွင်ႁဵင်ပီ ပူၼ်ႉမႃး ၸိူဝ်းၼၼ်ႉလႄႈ ၼႂ်းလိၵ်ႈႁိၼ်တႆး [လိၵ်ႈၵဝ်ႇလိၵ်ႈမွၼ် မႂ်လၢၼ်းမႂ်ပေႇတႆး] ၸိုင် တေပဵၼ်ပပ်ႉပိုၼ်း ဢမ်ႇလီၵွႆးဢမ်ႇၵႃး တေလႆႈဝႃႈ ပဵၼ်ပပ်ႉပိုၼ်းၺၢမ်ႉၵႅၵ်းလႄႈ ၸၢင်ႈဢွၼ်ပွင်ႇၸႂ်ၽိတ်းထႅင်ႈၵွၼ်ႇ” ၼႆယဝ်ႉ။ မၼ်းဝႃႈ “လုၵ်ႈဢွၼ်ႇယိင်းၸၢႆးတႆး သႅၼ်းႁုၼ်ႈမႂ်ႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၶဝ်ၵိုင်ႇထိူၵ်ႈ လႆႈလူပိုၼ်းမၢၼ်ႇမႅၼ်ႈ၊ ဢမ်ႇၸႂ်ႈပပ်ႉပိုၼ်း ဢၼ်ၽိတ်းဢၼ်ၽူၼ် ၼင်ႇလိၵ်ႈဢပုမ်ႇဢလွင်း ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ” ၼႆယဝ်ႉ။

လၢတ်ႈထိုင်လႅင်ႇၶေႃႈမုၼ်းယဝ်ႉ သြႃႇလုသ်ႉၼႄႉၼမ်းလၢႆးတႅမ်ႈပိုၼ်း ၸွမ်းၼင်ႇတူဝ်ထူပ်းမၼ်း ထႅင်ႈဝႃႈ “ပိၵ်ႉသမ်ႉမီးၽူႈၸွႆႈ ၶႅၼ်ႇၵႃႈႁိုဝ်ၵေႃႈယဝ်ႉ ၵၢၼ်မၢင်ဢၼ် ၸိူင်ႉၼင်ႇၵၢၼ်ၶပ်ႉၸႅၼ်ႇၶႅပ်း ႁူဝ်လိူင်ႈ (Card-indexing) ဢၼ်ပဵၼ်ၵၢၼ် ၶဝ်ႈတိၼ်ၶဝ်ႈမိုဝ်းလႄႈ ၵိၼ်ၶၢဝ်းယၢမ်းၼမ်ၼၼ်ႉ တၢမ်တူဝ်လူဝ်ႇလႆႈႁဵတ်းႁင်းၵွႆး။ မိူဝ်ႈၽွင်းတိုၵ်ႉၶပ်ႉႁူဝ်လိူင်ႈယူႇၼၼ်ႉ တၢင်းဝူၼ်ႉတၢင်းႁူႉ ဢၼ်ပေႃႇပဵၼ်မႃးၼႂ်းၸႂ်ၼၼ်ႉ လိုၼ်းသုတ်း ၸၢင်ႈၶူၼ်ႉႁၼ် ဢၼ်မၢၼ်ႇမႅၼ်ႈ ၸိုဝ်ႈၸႂ်ႈမၼ်းလႆႈ…”။

လၢတ်ႈလွင်ႈၸႂ်လုမႃး ယိုတ်ႈယၢဝ်းယဝ်ႉ လိုၼ်းသုတ်း သြႃႇလုသ်ႉၵေႃႈ ၶွတ်ႇယွတ်ႈ လိၵ်ႈမၼ်း လူၺ်ႈၵႂၢမ်းပၼ်ႁႅင်းၸႂ် ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၼင်ႇၼႆ “ၽူႈမေႃ လိၵ်ႈတႆး၊ ထႆး၊ လၢဝ်း လႄႈမၢၼ်ႈ ၼင်ႇၸဝ်ႈၵဝ်ႇၼႆႉ  ပဵၼ်ၼမ်ႉၵတ်ႉၵုမ်ႇထူၼ်ႈ တႃႇၶႆၶဝ်ႈထိုင် လိၵ်ႈၵဝ်ႇလိၵ်ႈမွၼ် မႂ်လၢၼ်း မႂ်ပေႇတႆးလႆႈ။ သင်ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းသူၼ်ၸႂ်လႄႈ ၸႂ်ႉၶၢဝ်းယၢမ်း မွၵ်ႈႁႃႈပီၸိုင် တေလႆႈႁၼ် ပပ်ႉပိုၼ်းတႆး ဢၼ်ၶိုၵ်ႉၶႅမ်ႉၼၼ်ႉ ဢွၵ်ႇမႃးယူႇ” ၼႆယဝ်ႉ။

ယွၼ်ႉလူၺ်ႈတၢင်းယၢပ်ႇ လွင်ႈၶၢဝ်းယၢမ်း၊ ၼႃႈၵၢၼ်လႄႈ တၢင်ႇၸိူဝ်ႉတၢင်ႇပိူင်ၸိူင်ႉႁိုဝ် ဢမ်ႇႁူႉလႆႈ၊ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၵေႃႈ ဢမ်ႇပဵၼ်တႅမ်ႈ ပပ်ႉပိုၼ်းတႆးဢၼ်ၶိုၵ်ႉၶႅမ်ႉ ၼင်ႇၵႂၢမ်းၼႄႉၼမ်း သြႃႇလုသ်ႉ ဢွၵ်ႇမႃးလႆႈ။ ဝႃႈၼၼ်သေတႃႉ ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈလႆႈမီးယိူင်းဢၢၼ်းဝႆႉ ၸဵမ်ပိုင်းယဝ်ႉလႄႈ ၵႃႈၼင်ႇၶၢဝ်းယၢမ်းမီးၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း ၸင်ႇလႆႈတႅမ်ႈပပ်ႉပိုၼ်း လွင်ႈဢင်းၵိတ်းၶဝ်ႈသိမ်းမိူင်းတႆး (The Shan States and the British Annexation) ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇဢင်းၵိတ်း ဢွၵ်ႇမႃးပပ်ႉၼိုင်ႈ။ ပပ်ႉၼႆႉ ပဵၼ်လွင်ႈပိုၼ်းတႆး ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 14 ပီ၊ တင်ႈဢဝ်ပီ 1886 ထိုင် 1900။  ပိုၼ်းတႆး ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 14 ပီဢွၼ်ႇၼႆႉၵွႆး ပပ်ႉဢၼ်ဢိတ်ႇတီႈၸၼ်ႉၸွမ် Cornell မိူဝ်ႈပီ 1969 ၼၼ်ႉ ၼႃႈလိၵ်ႈမၼ်းတင်းသဵင်ႈ ပေႃးမီး 400 ၼႃႈပၢႆယဝ်ႉ။ ၸၢမ်းဝူၼ်ႉလဵၼ်ႈလဵၼ်ႈဝႃႈ သင်ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း ပဵၼ်တႅမ်ႈပိုၼ်းတႆး ဢၼ်မီးမႃးၼပ်ႉႁဵင်ပီမၼ်းၼၼ်ႉ ၼႃႈလိၵ်ႈမၼ်း တေမီးၵႂႃႇၵႃႈႁိုဝ်လူးၵွၼ်ႇ။

ပေႃးႁုပ်ႈတူၺ်း ၶေႃႈၼႄႉၼမ်းသြႃႇလုသ်ႉပွတ်းပွတ်းတႄႉ မီးသွင်ၶေႃႈ၊ ၼိုင်ႈ ၶူၼ်ႉႁႃ လၵ်းထၢၼ် လႅင်ႇၶေႃႈမုၼ်းပိုၼ်းတႆး ၼႂ်းၶႄႇ၊ ၼႂ်းလိၵ်ႈၵဝ်ႇလိၵ်ႈႁိၼ်တႆးလႄႈ သွင် တၢမ်တူဝ် လူဝ်ႇလႆႈႁဵတ်း ၵၢၼ်ၶူၼ်ႉၶႂႃႉ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

သိုပ်ႇၼႆႉ ႁဝ်းၵႂႃႇတူၺ်း လွင်ႈၵၢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်း သိူၵ်ႈပိုၼ်းတႆး လႄႈလွၵ်းလၢႆး ၵၢၼ်ၶူၼ်ႉၶႂႃႉ တၢင်းၼွၵ်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတင်းမိူင်းထႆး မီးၸိူင်ႉႁိုဝ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ႁႂ်ႈပေႃး ၸၢင်ႈတႅၵ်ႈၵၼ်တူၺ်း တင်းၵၢၼ် လဵပ်ႈႁဵၼ်းပိုၼ်းတႆး ၼႂ်းမိူင်းတႆးႁဝ်းၶိုၼ်း။

တႆးလုၵ်ႉလႂ်မႃး?

ၵၢၼ်ၶူၼ်ႉၶႆႈတီႈယူႇတႆး “တႆးလုၵ်ႉလႂ်မႃး? တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆးပဵၼ်တီႈလႂ်? (Whence Came the Tai Race?, The Original Homeland of Tai) ၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်ႁူဝ်ၶေႃႈ ဢၼ်ၽူႈႁူႉၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်းၶဝ် ဢဝ်မႃးလဵပ်ႈႁဵၼ်း ၶူၼ်ႉၶႂႃႉလႄႈထဵင်ၵၼ် ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၻွၵ်ႇၻိူဝ်ႇဝိၼႆး ၽူင်းသြီၽျဵၼ်းဝႃႈ “ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်းၸူဝ်ႈပၢၵ်ႇပီပူၼ်ႉမႃးၼႆႉ ဢမ်ႇမီးပိုၼ်းၶိူဝ်းလႂ် မီးၽူႈသူၼ်ၸႂ် တင်းၽူႈႁူႉၸၢဝ်းထႆး၊ ၶႄႇ၊ ၵျပၢၼ်ႇလႄႈၵူၼ်းမိူင်းဝၼ်းတူၵ်းလဵပ်ႈႁဵၼ်း၊ ၶူၼ်ႉၶႂႃႉလႄႈ ဢဝ်မႃးထဵင်ၵၼ် ၼမ်မိူၼ်ပိုၼ်းတႆး 6” ၼႆယဝ်ႉ။

ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလွင်ႈ “တႆးလုၵ်ႉလႂ်မႃး?” ၶွင်ၽူႈႁူႉ (scholars) ၼွၵ်ႈမိူင်းၶဝ်လႄႈ လၢႆးလဵပ်ႈႁဵၼ်းၶဝ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ မီးၽူႈႁုပ်ႈဝႆႉ ပဵၼ်တၢင်းႁၼ်ထိုင် ပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်လၢႆဢၼ်။ တီႈၼႆႈ တေမႃးႁုပ်ႈဝႆႉၵႂၢင်ႈၵႂၢင်ႈမွၵ်ႈ 5 တၢင်းႁၼ် ၼင်ႇပႃႈတႂ်ႈၼႆႉ။

1.    တႆးလုၵ်ႉတီႈလွႆဢၢၼ်တႆး/ဢၢႆႈတႆးမႃး

တၢင်းႁၼ်မၢႆၼိုင်ႈ လၢတ်ႈဝႃႈ တႆးလုၵ်ႉလွႆဢၢၼ်တႆးမႃး၊ ၼႆႉပဵၼ်တၢင်းႁၼ်မေႃၻွတ်ႉ (1857-1919)၊ မေႃသွၼ်သႃႇသၼႃႇ ၵူၼ်းၶိူဝ်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ၊ မႃးပိုၼ်ၽႄႈသႃႇသၶရိတ်ႉ ၼႂ်းမိူင်းထႆး ပွတ်းႁွင်ႇ။ မၼ်းယၢမ်ႈယူႇ ၼႂ်းၵႄႈတႆးႁိုင် 33 ပီ (မၢင်တီႈဝႃႈ 32 ပီ) ၼႆယဝ်ႉ။ မၼ်းဢွၵ်ႇၶၢဝ်းတၢင်းၽႄႈသႃႇသၼႃႇ လုၵ်ႉတီႈၵဵင်းႁၢႆး မႃးတၢင်းၵဵင်းတုင် ၶဝ်ႈၵႂႃႇၼႂ်းယူႇၼၢၼ်ႇ သိပ်းသွင်ပၼ်းၼႃး ထိုင်ၵႂႃႇၾင်ႇပင်ႇလၢႆႇ ၼႂ်းၵႂၢင်းတူင်ႇပုၼ်ႉ။ မၼ်းဝူၼ်ႉဝႃႈ မၼ်းပေႃးပူၼ်ႉၶဝ်ႈၵႂႃႇ ၼႂ်းလိၼ်ၶႄႇလိုၵ်ႉၼႃႇယဝ်ႉ ၵူၺ်းတိုၵ်ႉလႆႈထူပ်းႁၼ် ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးၵူႈတီႈ ၼႆယဝ်ႉ။

မၼ်းလၢတ်ႈလွင်ႈၶၢဝ်းတၢင်းမၼ်းဝႆႉၼႂ်းပပ်ႉ ‘The Tai Race: Elder Brother of the Chinese, 1909’ (တႆးပဵၼ်ပီႈဢၢႆႈလူင်ၶႄႇ)။ ၼႂ်းပပ်ႉၼၼ်ႉ လၢတ်ႈဝႃႈ “တႆးပဵၼ်ၶိူဝ်းၵဝ်ႇၵႄႇ ၶိူဝ်းလဵဝ်ၵၼ်တင်းမွင်းၵူဝ်း၊ မိူဝ်ႈပူၼ်ႉမႃးမွၵ်ႈ 7000 ပီၼၼ်ႉ တႆးယူႇတီႈလွႆဢၢၼ်တႆး (လွႆၶမ်း) ၶႄႇႁွင်ႉတႆးဝႃႈ တႃႉမုင်း။ သိုပ်ႇမႃး တႆးၶၢႆႉၶဝ်ႈမႃး ယူႇပွတ်းၸဵင်ႇႁွင်ႇဝၼ်းဢွၵ်ႇ ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ ယၢမ်းလဵဝ်။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ တႆးၵေႃႈသိုပ်ႇၶၢႆႉ လူင်းမႃးပဵၼ်ၸုမ်းပဵၼ်ၸုမ်း မႃးတင်ႈမိူင်း လၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ၼႂ်းယူႇၼၢၼ်ႇ” ၼႆယဝ်ႉ။

မီးၽူႈႁူႉလၢႆၵေႃႉ ၸိူင်ႉၼင်ႇ Captain Forbes, Erik Seidenfaden ၸိူဝ်းၼႆႉ ႁၼ်လီၸွမ်း တၢင်းႁၼ်ၼႆႉ။ ၽူႈႁူႉထႆးၵေႃႉၼိုင်ႈ ၸိုဝ်ႈၶုၼ်ဝိၸိတ်ႇမၢတ်ႉတြႃး 7ၽူႈတႅမ်ႈပပ်ႉ “လၵ်းထႆး (หลักไทย), မိူဝ်ႈပီ 1928” ၵေႃႈဢၢင်ႈတၢင်းႁၼ်မေႃၻွတ်ႉသေ လၢတ်ႈဝႃႈ “တႆးလုၵ်ႉတီႈလွႆဢၢၼ်တႆးမႃး” ၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ပပ်ႉလၵ်းထႆးၼႆႉ လႆႈၸႂ်ႉပဵၼ်ပပ်ႉႁဵၼ်းၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်းၼႂ်းမိူင်းထႆးႁိုင် 40-50 ပီ  (ယၢမ်းလဵဝ် ဢဝ်ဢွၵ်ႇယဝ်ႉ)။ ၵွပ်ႈၼၼ် တၢင်းႁၼ်မၢႆၼိုင်ႈၼႆႉ ၸင်ႇၽႄႈၵႂၢင်ႈလိူဝ်ပိူၼ်ႈ ၼႂ်းမိူင်းထႆးယဝ်ႉ။

ၽူႈဢမ်ႇႁၼ်ၸွမ်း တၢင်းႁၼ်မေႃၻွတ်ႉၼႆႉၵေႃႈ မီးယူႇမိူၼ်ၵၼ်။ ၵမ်ႈၽွင်ႈဝႃႈ မေႃၻွတ်ႉလႄႇၽႅဝ်ၸွမ်းယူႇၼၢၼ်ႇ ၵႂၢင်းတူင်ႇၵွႆး ႁဵတ်းသင်မၼ်းသမ်ႉဢဝ်တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆး ၵႂႃႇဝႆႉထိုင် လွႆဢၢၼ်တႆးပုၼ်ႉ?။ ၶဝ်ဝႃႈ ၼႂ်းပၢၼ် 19-20 ၸူဝ်ႈပၢၵ်ႇပီမိူင်းၼၼ်ႉ ၵူၼ်းမိူင်းဝၼ်းတူၵ်းၶဝ် မီးတၢင်းယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ၾိင်ႈထုင်းမိူင်းဝၼ်းဢွၵ်ႇၼႆႉ မီးသုၼ်ၵၢင်ငဝ်ႈတႄႇ တီႈဢႃႇသျႃႉတွၼ်ႈၵၢင် ႁိမ်းၾင်ႇပင်ႇလၢႆႇ ၶႅတ်ႉသပျဵၼ်ႉ (Caspian Sea) 8 ။ ၵွပ်ႈၼၼ် ပၢၼ်ၼၼ်ႉပေႃးလၢတ်ႈထိုင် တီႈယူႇၵဝ်ႇ ၵူၼ်းမိူင်းဝၼ်းဢွၵ်ႇၼႆႉ ၶဝ်ၵႆႉဝႃႈ တႄႇတီႈႁိမ်းၼၼ်ႉမႃးၵမ်ႈၼမ် ၼႆယဝ်ႉ။

ၿီႇၸေႇ ထိူဝ်းဝီးလ် (B. J. Terviel ) 9ၽူႈႁုပ်ႈၸု တၢင်းႁၼ်တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆးတႄႉ လၢတ်ႈဝႃႈ မေႃၻွတ်ႉလႅပ်ႈပွင်ႇၸႂ်ၽိတ်းၶေႃႈၵႂၢမ်း လႃးၶူးၿိူဝ်ႇရီး (Terrien de Lacouperie) ဢၼ်လၢတ်ႈဝႆႉၼႂ်း (The Cradle of the Shan Race) ၵေႃႈပဵၼ်လႆႈ ၼႆယဝ်ႉ။ ၼႂ်းၼၼ်ႉဝႃႈ “ၶႄႇလႆႈႁပ်ႉၽႃႇသႃႇ တၢင်းႁူႉလႄႈ ပိူင်ၵၢၼ်ဢုပ်ႉပိူင်ႇ မႃးတီႈၵူၼ်းတႂ်ႈၽွင်းငမ်းၶဝ် ၸိူဝ်းလၢတ်ႈၵႂၢမ်းၶိူဝ်း ဢူးၵြူဝ် ဢၢၼ်တႆးဢိၵ်ႉ ၿၵ်ႉ (Ugro Altaic Bak)။ ၵူၼ်းၶိူဝ်းၼႆႉ လုၵ်ႉတၢင်းဢႃႇသျႃႉပွတ်းတူၵ်းသေ ပၢႆႈမႃးမိူဝ်ႈ 23 ၸူဝ်ႈပၢၵ်ႇပီ B.C ၼၼ်ႉ။” ထိူဝ်းဝီးလ်ဝႃႈ လႃးၶူးၿိူဝ်ႇရီး ၶႂ်ႈလၢတ်ႈလွင်ႈၶႄႇလုၵ်ႉလႂ်မႃးၵွႆး မၼ်းဢမ်ႇလႆႈလၢတ်ႈၸႅင်ႈလႅင်းဝႃႈ ၵူၼ်းတႂ်းၽွင်းငမ်းၶႄႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး ၼႆယဝ်ႉ။

ၶၸွၼ်း သုၵ်ႇၽႃးၼိတ်း (ศ. ขจร สุขพานิช 1916-1978) မေႃပိုၼ်းထႆးၸိုဝ်ႈလင် ထႅင်ႈၵေႃႉၼိုင်ႈၵေႃႈ ဢမ်ႇယုမ်ႇ လွင်ႈတႆးလုၵ်ႉတီႈလွႆဢၢၼ်တႆးမႃးၼႆႉ ၼင်ႇၵဝ်ႇ။ မၼ်းသူၼ်ၸႂ်ပိုၼ်းထႆးၼႅၼ်ႇသေ ၶတ်းၸႂ်ၶူၼ်ႉႁႃ လၵ်းထၢၼ်ၽိုၼ်မၢႆပိုၼ်းထႆး တင်းၼႂ်းမိူင်းဢင်းၵိတ်းလႄႈ ဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ။ လိူဝ်ၼၼ်ႉ မၼ်းယင်းလႆႈၵႂႃႇဢႅဝ်ႇၽႅဝ်လွႆဢၢၼ်တႆး ၼႂ်းမိူင်းမွင်းၵူဝ်းရီးယႃးထႅင်ႈ။ မၼ်းလၢတ်ႈဝႃႈ “လွႆဢၢၼ်တႆးၼၼ်ႉ ပဵၼ်ထုင်ႉယႃႈပၢင်ႇသုင်လႄႈ ၵတ်းလိူဝ်ႁႅင်းၼႃႇ၊ ၼႂ်းၶၢဝ်းၵတ်း တၢင်းၵတ်း ယူႇတႅမ်ႇလိူဝ်ၸုတ်ႇၼမ်ႉၶႅင်ထိုင် -39êC၊ ၼႃႈလိၼ်ၵေႃႈဢမ်ႇၸၢင်ႈၽုၵ်ႇသွမ်ႈ။ ပေႃးတႅၵ်ႈတူၺ်း တီႈယူႇၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးယၢမ်းလဵဝ် သမ်ႉပဵၼ်တီႈႁွၼ်ႉ (Tropical) ၵမ်ႈၼမ်၊ လိူဝ်ၼၼ်ႉ တႆးၵေႃႈ ပဵၼ်ၵူၼ်းၶိူဝ်းၽုၵ်ႇသွမ်ႈ။ ၵွပ်ႈၼၼ် တၢင်းႁၼ်ဢၼ်ဝႃႈ တႆးလုၵ်ႉတီႈ လွႆဢၢၼ်တႆးမႃးၼၼ်ႉ လႅပ်ႈဢမ်ႇပဵၼ်လႆႈ” ၼႆယဝ်ႉ။ မၼ်းလၢတ်ႈထႅင်ႈဝႃႈ သင်တႆး လုၵ်ႉတီႈလွႆဢၢၼ်တႆးမႃးတႄႉၸိုင် လူဝ်ႇတၢႆၸွမ်းတၢင်းၵွႆး ဢမ်ႇၶၢမ်ႈပင်ႇလၢႆႇသၢႆးၵူဝ်းပီႇလႆႈ ၼႆယဝ်ႉ။ ၼႆႉၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ တၢင်းႁၼ်ထိုင် တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆးမၢႆၼိုင်ႈ။

2.    တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆး ပဵၼ်တီႈသီၶျႂူၼ်း (Sichuan) ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ ပွတ်းၵၢင်၊

တၢင်းႁၼ်ထိုင်မၢႆသွင်ၼႆႉဝႃႈ တႆးႁဝ်းယူႇတီႈတွၼ်ႈၵၢင်မိူင်းၶႄႇ ၼႂ်းသီၶျႂူၼ်း (Sichuan) (ပပ်ႉတႆးမၢင်ပပ်ႉတႅမ်ႈဝႃႈ ၸူႇၶျွၼ်ႇ၊ သိူဝ်ၶွၼ်ႇ)။ ၼႆႉပဵၼ်တၢင်းႁၼ်ထိုင် လႃးၶူးၿိူဝ်ႇရီး (Terrien De Lacouperie, 1845-1894) ၽူႈတႅမ်ႈ ‘The Cradle of the Shan Race, 1885’ 10လႄႈ ‘The Languages of China Before the Chinese, 1918’။ လႃးၶူးၿိူဝ်ႇရီးပဵၼ်ၽူႈႁူႉ လွင်ႈပိုၼ်းၵဝ်ႇၶႄႇ လႄႈၽႃႇသႃႇၼႂ်းဢိၼ်ႇၻူဝ်ႇၶျၢႆးၼႃး။ မၼ်းၸႂ်ႉလၵ်းထၢၼ် ၼႂ်းၽိုၼ်မၢႆတွင်းၶႄႇမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ တႅၵ်ႈလွင်ႈငၢႆးၵၼ် တင်းၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ ၼႂ်းဢႃႇသျႃႉဝၼ်းဢွၵ်ႇၼႆႉသေ ဢၢင်ႈဝႃႈ “မိူဝ်း 2200 (23 Century B.C) ၼၼ်ႉ ၶႄႇယင်းတိုၵ်ႉပဵၼ်ဢႃႇၼႃႇၸၵ်ႈလဵၵ်ႉဢွၼ်ႇ ယူႇတၢင်းပွတ်းႁွင်ႇ၊ သူၼ်ႇၽၢႆႇၸၢၼ်းလူင်းမႃး ႁိမ်းႁွမ်းသီၶျွူၼ်းၼၼ်ႉ မီးမိူင်းၵူၼ်းပႃႇထိူၼ်ႇမိူင်းၼိုင်ႈ ႁွင်ႉဝႃႈ “တႃႉမုင်း” လႄႈမွၵ်ႈပီ 1971 B.C. ၼၼ်ႉ ၶႄႇလႆႈလၢတ်ႈထိုင်မိူင်းပႃးလႄႈ မိူင်းလုင်းၼႂ်းသီၶျႂူၼ်းထႅင်ႈ။ သိုပ်ႇမႃး ၼႂ်းပီ 1558 B.C. ၵေႃႈလၢတ်ႈထိုင်ဢႃႇၼႃႇၸၵ်ႈလၢဝ်း ဢမ်ႇၼၼ်ဢၢႆႈလၢဝ်း တၢင်းၾင်ႇသၢႆႉ မႄႈၼမ်ႉယႅင်ႇၸီႇၵဵင်းထႅင်ႈ။ မိူင်းၸိူဝ်းၼႆႉ လႃးၶူးၿိူဝ်ႇရီးယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ပဵၼ်ၶွင်ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး၊ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၸိူဝ်းၼႆႉ မႃးတင်ႈဢႃႇၼႃႇၸၵ်ႈဢၢႆႈလၢဝ်း ”11 ၼႆယဝ်ႉ။

တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆးပဵၼ်တီႈသီၶျႂူၼ်းၼႆႉ ပဵၼ်ဢၼ်မေႃပိုၼ်းထႆးပၢၼ်ၵဝ်ႇၵမ်ႈၼမ် ယုမ်ႇယမ်ယဝ်ႉ။ မိူၼ်ၼင်ႇ လူင်ဝိၸိတ်ႇ(หลวงวิจิตรวาทการ 1898-196212) ပဵၼ်ၽူႈႁူႉ ၽူႈတႅမ်ႈလိၵ်းထႆးၸိုဝ်ႈလိုဝ်းၵေႃႉၼိုင်ႈ လၢတ်ႈဝႆႉၼႂ်းပပ်ႉ สยามกับสุวรรณภูมิ  (1924) ဝႃႈ “မိူဝ်ႈတႄႇမၼ်း တႆးယူႇတီႈတွၼ်ႈၵၢင်မိူင်းၶႄႇ၊ ၼႂ်းသီၶျႂူၼ်း ႁူပေႇ ဢၼ်းႁုၺ်း ၵဵဝ်ႇသီးၸိူဝ်းၼႆႉသေ သိုပ်ႇၶၢႆႉလူင်းမႃး ၼႂ်းယူႇၼၢၼ်ႇလႄႈ ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၶျၢႆးၼႃး” ၼႆယဝ်ႉ။

ၽြႃႉယႃးၻမ်းရူင်းရႃးၶျႃးၼုၽၢပ်ႉ (พระยาดำรงราชานุภาพ 1862-1943 13) ပဵၼ်ၽူႈႁူႉၸိုဝ်ႈလင်ထႆး ထႅင်ႈၵေႃႉၼိုင်ႈ ယုမ်ႇတၢင်းႁၼ်ၼႆႉ ၼင်ႇၵဝ်ႇ။ မၼ်းတႅမ်ႈဝႆႉၼႂ်း แสดงบรรยายพงศาวดารสยาม (1925) ဝႃႈ “လႅၼ်လိၼ်မိူင်းထႆးမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ပဵၼ်တီႈယူႇၵဝ်ႇ လဝႃႉ မွၼ်း ၶမဵၼ်၊ မိူဝ်ႈ 1 ၸူဝ်ႈပၢၵ်ႇပီမိူင်းၼၼ်ႉ ထႆးယူႇတီႈသီၶျွူၼ်း ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ၊ ထုၵ်ႇၶႄႇပူၼ်ႉပႅၼ်လႄႈ ၶၢႆႉပၢႆႈမႃးယူႇတီႈယူႇၼၢၼ်ႇသေ တႅၵ်ႈၽႄၵၼ်ၵႂႃႇ၊ တႆးသျှမ်းၵႂႃႇတၢင်းတူၵ်း၊ သိပ်းသွင်ၸဝ်ႈထႆႈ (တႆးၶၢဝ်တႆးလမ်) ၵႂႃႇတၢင်းၸၢၼ်း၊ တၢင်းတႂ်ႈပဵၼ်တႆးလၢၼ်ႉၼႃး လၢၼ်ႉၸၢင်ႉ” ၼႆယဝ်ႉ။ ၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်တၢင်းႁၼ်ထိုင် ၽူႈႁူႉၵမ်ႈၽွင်ႈ ၸိူဝ်းယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ တႆးလုၵ်ႉတီႈမိူင်းၶႄႇပွတ်းၵၢင်မႃး။

တၢင်းႁၼ်ထိုင်မၢႆၼိုင်ႈလႄႈမၢႆသွင်ၼႆႉ ပဵၼ်တၢင်းႁၼ်ထိုင်ၵူၼ်းမိူင်းဝၼ်းတူၵ်းၶဝ်တႄႇဝႆႉ ၸဵမ်မိူဝ်ႈပၢၵ်ႇပီပူၼ်ႉမႃး ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၽူႈႁူႉပၢၼ်မႂ်ႇယၢမ်းလဵဝ် မီးၵမ်ႈဢေႇၵူၺ်း ၸိူဝ်းတိုၵ်ႉယုမ်ႇ တၢင်းႁၼ်သွင်ဢၼ်ၼႆႉ။ ၸိူဝ်းဢမ်ႇယုမ်ႇၼၼ်ႉ ၶဝ်ဝႃႈ ၸိုဝ်ႈၶိူဝ်းၵူၼ်း ဢၼ်ၽူႈတႅမ်ႈမိူင်းဝၼ်းတူၵ်း ပၢၼ်ၵဝ်ႇဢၢင်ႈဝႃႈ ပဵၼ်ၶိူဝ်းတႆး [တႃႇမုင်း၊ မိူင်းပႃး၊ မိူင်းလုင်း] ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇပေႃးၸႅင်ႈလႅင်း။ လိူဝ်ၼၼ်ႉ ၶဝ်ယင်းဝႃႈ ၽူႈတႅမ်ႈပၢၼ်ၵဝ်ႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၼႃႈၵၢၼ်ၶဝ်ပဵၼ်ၸဝ်ႈၼႃႈတီႈႁၢပ်ႇၵၢၼ်ၶုၼ်လႂ် ပဵၼ်မေႃသွၼ်သႃႇသၼႃႇလႂ်ၸိူဝ်းၼႆႉ ၶဝ်ဢမ်ႇၸႂ်ႈ ၽူႈမေႃပိုၼ်းတႄႉ (Historian) ၼႆယဝ်ႉ။

3.    တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆး ပဵၼ်မိူင်းၶႄႇပွတ်းၸၢၼ်းလႄႈ ဝႅတ်ႉၼၢမ်းပွတ်းႁွင်

တၢင်းႁၼ်ထိုင်ဝႃႈ တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆး ပဵၼ်ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇပွတ်းၸၢၼ်း ႁိမ်းလႅၼ်လိၼ်ၵႂၢင်းသီ ၵုၺ်ႉၸႂူဝ် ယူႇၼၢၼ်ႇလႄႈတင်းၵႄး ဝႅတ်ႉၼၢမ်းပွတ်းႁွင်ႇၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်တၢင်းႁၼ် ဢၼ်ၽူႈႁူႉ ပၢၼ်မႂ်ႇၵမ်ႈၼမ် ယုမ်ႇယမ်ၵၼ်ယၢမ်းလဵဝ်။ လွင်ႈၼိုင်ႈၵေႃႈ ၼႂ်းႁိမ်းႁွမ်းဢၼ်ဝႃႈမႃးၼႆႉ တိုၵ်ႉမီးၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး ယူႇသဝ်းတေႃႇဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉ။

တၢင်းႁၼ်ထိုင်ၼႆႉ တင်းၵူၼ်းယုမ်ႇလႄႈလၢႆးလဵပ်ႈႁဵၼ်းမၼ်း ၼမ်ၼင်ႇၵၼ်ယဝ်ႉ။ ၽူႈတႄႇတၢင်းႁၼ်ၼႆႉၸဵမ်ၸဝ်ႉ ပဵၼ်ၶူဝ်းႁုၼ်း (Archibald Ross Colquhoun 1848-191414)။ မွၵ်ႈပီ 1880 ပၢႆၼၼ်ႉ မၼ်းလႆႈၶဝ်ႈႁူမ်ႈဢွၵ်ႇၶၢဝ်းတၢင်းလဵပ်ႈႁဵၼ်း လုၵ်ႉတီႈၵုၼ်ႁၢႆလမ် ၵႂၢင်းတူင်ႇ ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ ၵႂႃႇထိုင်မၼ်းတလေး။ မၼ်းလၢတ်ႈထိုင်တၢင်းႁၼ်မၼ်းဝႆႉၼႂ်းပပ်ႉ ‘Across Chryse’ (1883)။ E. H. Parker15  ၸဝ်ႈၼႃႈတီႈဢင်းၵိတ်း ပၵ်းသဝ်းတီႈၵုၼ်ႁၢႆလမ်လႄႈ Wolfram Eberhard ပဵၼ်ၸၢဝ်းၵျိူဝ်ႇမၢၼ်ႇ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇလွင်ႈပိုၼ်းၶႄႇမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်ၽူႈႁူႉ ၸိူဝ်းႁၼ်လီၸွမ်း တၢင်းႁၼ်ၼႆႉယဝ်ႉ16။

ၽူႈႁူႉၽႃႇသႃႇ (Linguist) ၸိုဝ်ႈယႂ်ႇ ၸိူင်ႉၼင်ႇ William J. Gedney, Marvin Brown, James R. Chamberlain ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ၸႂ်ႉလွၵ်းလၢႆးလဵပ်ႈႁဵၼ်း ၽႃႇသႃႇသေ လၢတ်ႈဝႃႈ တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆး လႅပ်ႈပဵၼ်ႁိမ်းႁွမ်းမိူင်းၶႄႇပွတ်းၸၢၼ်းလႄႈ ဝႅတ်ႉၼၢမ်းပွတ်းႁွင်ႇ ၼႆယဝ်ႉ။

Gedney ၸႂ်ႉႀႄႇဢူဝ်ႇရီႇတၢင်းယုမ်ႇဢၼ်ဝႃႈ “ၽႃႇသႃႇၼႆႉၵိူတ်ႇမီးတီႈလႂ် ယူႇတီႈလႂ် ႁိုင်ႁိုင်ၸိုင် တႅၵ်ႇပဵၼ်ၽႃႇသႃႇယွႆႈ (dialect) ပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်ၼမ်” ၼႆႉသေ လၢတ်ႈဝႃႈ တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆး ပဵၼ်ၸွမ်းၵႂၢင်းသီ ၵုၺ်ႉၸႂူဝ် ၼႆယဝ်ႉ။ တူဝ်ယၢင်ႇဢၼ်ၷႅတ်ႉၼီးၼႄၼၼ်ႉ မၼ်းလၢတ်ႈဝႃႈ ၵႂၢမ်းဢင်းၵိတ်း ၼႂ်းၵုၼ်ဢိင်ႇၵလၢၼ်ႇၼႆႉ ႁၢင်ႇၵၼ်တၢၼ်ႇတၢၼ်ႇၵွႆးၵေႃႈ သဵင်လၢတ်ႈ (accent) ၶဝ်ပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်ယဝ်ႉ။ သၢၼ်ၶတ်းၵၼ် တင်းၵႂၢမ်းဢင်းၵိတ်း ၼႂ်းမိူင်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ ယၢၼ်ၵႆၵၼ် ပဵၼ်ႁဵင်လၵ်းၵေႃႈ သဵင်ဢွၵ်ႇၶဝ် ဢမ်ႇပိူင်ႈၵၼ်။ လွင်ႈပဵၼ်ၼင်ႇၼႆၼႆႉ ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈ ၵုၼ်ဢိင်ႇၵလၢၼ်ႇ ပဵၼ်တီႈၽႃႇသႃႇဢင်းၵိတ်း ၵိူတ်ႇမီးမႃးႁိုင်ၼႅၼ်ႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သူၼ်ႇၵႂၢမ်းဢင်းၵိတ်း ၼႂ်းမိူင်း ဢမေႇရိၵၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ၸင်ႇႁႃမီးမႃး ဢမ်ႇပႆႇႁိုင်ပေႃး ႁႂ်ႈၵိူတ်ႇပဵၼ် ၽႃႇသႃႇယွႆႈလႆႈ ၼႆယဝ်ႉ။ ၶဝ်လႆႈၶူၼ်ႉႁၼ်ဝႃႈ ၵႂၢမ်းတႆးၸႂူင်ႉ ၼႂ်းၵႂၢင်းသီလႄႈ ၵုၺ်ႉၸႂူဝ်ၵွႆး မီးၽႃႇသႃႇယွႆႈပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်ထိုင် 51 ၽႃႇသႃႇ။ ယၢၼ်ၵႆၵၼ်မွၵ်ႇ 10-20 ၵီႇလူဝ်ႇၵွႆးၵေႃႈ ပေႃးထူပ်းၽႃႇသႃႇယွႆႈဢၼ်ၼိုင်ႈယဝ်ႉ ၼႆယဝ်ႉ ။ ၵွပ်ႈၼၼ် ၶဝ်ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ၸွမ်းႁိမ်းႁွမ်းၵႂၢင်းသီ ၵုၺ်ႉၸႂူဝ်ၼႆႉယဝ်ႉ ပဵၼ်တီႈၵိူတ်ႇၵႂၢမ်းတႆးလႄႈ ပဵၼ်တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆး17 ၼႆယဝ်ႉ။

ၽူႈႁူႉၽႃႇသႃႇ ထႅင်ႈၵေႃႉၼိုင်ႈ ၶျႅမ်းၿိူဝ်ႇလဵၼ်း (Chamberlain) ၵေႃႈလၢတ်ႈဝႃႈ ၵႂမ်းၵဝ်ႇ (Proto-Tai) ဢၼ်လႅၵ်ႈလၢႆႈ မႃးပဵၼ်ၵႂၢမ်းၶိူဝ်းတႆးၵူႈၸုမ်းယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉ မီးဢႃႇယုမွၵ်ႈ သီႇႁဵင်ပီပူၼ်ႉမႃးၼႆႉ18ၼႆယဝ်ႉ။ ပွင်ႇဝႃႈ မိူဝ်ႈပူၼ်ႉမႃးမွၵ်ႈ သီႇႁဵင်ပီၼၼ်ႉ တႆးယင်းပႆႇၽၢတ်ႇၽႄၵၼ် တိုၵ်ႉယူႇႁူမ်ႈၵၼ် လႄႈၸႂ်ႉၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ မိူၼ်ၵၼ်ယူႇ။ ယွၼ်ႉၼၼ် ၵမ်ႈၽွင်ႈ ၸင်ႇဢဝ်ၶေႃႈၵႂၢမ်း ပိုၼ်ႉထၢၼ် ဢၼ်ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းတႆးၸႅတ်ႈ ၸိူင်ႉၼင်ႇ ၸိုဝ်ႈသတ်းလဵင်ႉသတ်းထိူၼ်ႇ ၸိုဝ်ႈတူၼ်ႈမၢၵ်ႇမႆႉ ၸိုဝ်ႈၶိူင်ႈၸႂ်ႉၶူဝ်းသွႆ ၸိူင်ႉၼင်ႇ “မူမႃ ဝူဝ်းၵႂၢႆး ပဵတ်းၵႆႇ ၸၢင်ႉမႃႉ သိူဝ်မီ လိင်း၊ ၵူၺ်ႈ ဢွႆႈ ၶဝ်ႈ၊ ၶဵဝ်း မိတ်ႈ ထႆ ႁွၵ်ႇလၢပ်ႇ” လႂ်ၸိူဝ်းၼႆႉ ၵူတ်ႇထၢမ်တူၺ်း ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးၵူႈၸုမ်းၸုမ်း၊ ထူပ်းဝႃႈ ၶေႃႈၵႂၢမ်းၸိုဝ်ႈသတ်းၸိုဝ်ႈမၢၵ်ႇမႆႉ ဢၼ်ဢွၵ်ႇၼႂ်းမိူင်းႁွၼ်ႉ (Tropical country) ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တႆးၵူႈမူႇၵူႈၸုမ်း ၸႂ်ႉမိူၼ်ၵၼ်။ ၵူၺ်းၵႃႈ ပေႃးပဵၼ်ၸိုဝ်ႈ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈမိူင်းၵတ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇ “ၼမ်ႉၶႅင်၊ ၼမ်ႉၵၢမ်ႈ၊ မူၺ်ၼၢႆး၊ တူၼ်ႈပႅၵ်ႇ” ၸိူဝ်းၼႆႉသမ်ႉ တႆးတီႈၼိုင်ႈတင်းတီႈၼိုင်ႈ ဢမ်ႇသူႈမိူၼ်ၵၼ်။ ၶဝ်ၸင်ႇဝႃႈ တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆးၼၼ်ႉ ပဵၼ်တီႈဢုၼ်ႇတီႈႁွၼ်ႉ တၢင်းမိူင်းၶႄႇပွတ်းၸၢၼ်းၼႆႉ၊  ဢမ်ႇၸႂ်ႈတီႈၵတ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇလွႆဢၢၼ်တႆး။ ပေႃးတႆးယၢမ်ႈယူႇ တီႈၵတ်းၸွမ်းၵၼ်တႄႉၸိုင် လူဝ်ႇမီးၶေႃႈၸႂ်ႉ ၼႂ်းမိူင်းၵတ်း မိူၼ်ၵၼ်ယူႇ ၼႆယဝ်ႉ။

မိူဝ်းပႆႇပေႃးႁိုင် ၼႂ်းပီ 1999 ၼႆႉ မီးၽူႈႁူႉၽႃႇသႃႇ (Linguist) တင်းၽူႈႁူႉ ၽၢႆႇထႅၵ်ႉၼူဝ်း လူဝ်းၸီႇၽိုၼ်လိၼ် (Geographic Information) ၸၼ်ႉၸွမ်လၢႆလၢႆတီႈ တင်းၼႂ်း မိူင်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇလႄႈ ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ ႁူမ်ႈမိုဝ်းၵၼ် ၶူၼ်ႉႁႃတီႈယူႇၵဝ်ႇတႆးလႄႈ သဵၼ်ႈတၢင်း ၵၢၼ်ၶၢႆႉၶဝ်ႈမႃးၼႂ်းမိူင်းတႆး19 မိူင်းထႆးယၢမ်းလဵဝ် ။ ၶဝ်ဢဝ်တၢင်းႁၼ်ရိၶျၢတ်း (Richard O’Connor, Anthropologist)20 ဢၼ်ဝႃႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး ၶဝ်ႈမႃးယူႇသဝ်းၼႂ်းၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇလႄႈ ပႄႉၵူၼ်းပိုၼ်ႉတီႈ ၶိူဝ်းမွၼ်း-ၶမဵၼ်လႆႈၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး မီးပိူင်ၵၢၼ်ၽွင်းငမ်းလႄႈ ၵၢၼ်ႁဵတ်းၽၢႆၽုၵ်ႇၶဝ်ႈ ၸၼ်ႉသုင်လိူဝ်ၶဝ်ၼႆၼၼ်ႉ ပဵၼ်ထၢၼ်သေ ၽူႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းၸုမ်းၼႆႉ ၸင်ႇၸႂ်ႉၽႃႇသႃႇလႄႈ လွင်ႈႁဵတ်းၼႃး ပဵၼ်ပိူင်ၵၢၼ်ၶူၼ်ႉႁႃ တီႈယူႇၵဝ်ႇ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးယဝ်ႉ။

ၶဝ်ၸႂ်ႉၶေႃႈမုၼ်း (Data) လွင်ႈတၢင်းၼမ်ႁူဝ်ၵူၼ်းလႄႈ ၶႅပ်းႁၢင်ႈၼႃႈလိၼ် ၶွင်ၼႃႇသႃႇ တင်းဢီးရွသ်ႉ (NASA’s Socioeconomic Data and Applications Center (SEDAC), EROS Data Center) လႄႈၸႂ်ႉထႅၵ်ႉၼူဝ်းလူဝ်းၸီႇ (Geographic Information System - GIS) ၸႅတ်ႈတူၺ်း တၢင်းသုင်တႅမ်ႇၼႃႈလိၼ် (elevation)  လႄႈၽိုၼ်လိၼ်ၼၼ်ႉ ယၢမ်ႈမီးလွင်ႈၸႂ်ႉၵၢၼ် ၸိူင်ႉႁိုဝ်မႃး။ ၽၢႆႇၽႃႇသႃႇတႄႉ ၶဝ်ၸႂ်ႉၶေႃႈၵႂၢမ်း 400 ၶေႃႈ ဢၼ်ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလွင်ႈႁဵတ်းၼႃးလႄႈ ၸိုဝ်ႈသတ်းၼမ်ႉ ၸိူင်ႉၼင်ႇ ပူ ပႃ လႂ်ၸိူဝ်းၼႆႉသေ လဵပ်ႈႁဵၼ်း။

ၽူၼ်ၵၢၼ်ႁဵၼ်းၼႆႉ ၶဝ်ထူပ်းဝႃႈ တီႈယူႇၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးသူၼ်ႇယႂ်ႇ ပဵၼ်တီႈတႅမ်ႇႁိမ်းၼမ်ႉ [ပိၵ်ႉသမ်ႉပဵၼ်မိူင်းလွႆ] ပဵၼ်တီႈၸၼ်းဢိတ်းဢွၼ်ႇ တႃႇႁဵတ်းၽၢႆၼမ်ႉလႆႈ ၼႆယဝ်ႉ။ လိူဝ်ၼၼ်ႉ ၶဝ်တူၺ်းလၢႆးဢွၵ်ႇသဵင် ၶေႃႈၵႂၢမ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တႅၵ်ႈၵၼ်ၸုမ်းၼိုင်ႈတင်းၸုမ်းၼိုင်ႈသေ ၶဝ်ၶွတ်ႇယွတ်ႈဝႃႈ တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆး ပဵၼ်ၸွမ်းလႅၼ်လိၼ်ၵႂၢင်းသီ ၵုၺ်ႉၸႂူဝ် လႄႈၸွမ်းလႅၼ်လိၼ် ယူႇၼၢၼ်ႇလႄႈ ဝႅတ်ႉၼၢမ်းပွတ်းႁွင်ႇ။ သဵၼ်ႈတၢင်းၶၢႆႉပၢႆႈသမ်ႉ လုၵ်ႉတီႈၵႂၢင်းသီ ၵုၺ်ႉၸႂူဝ်သေ ၶၢႆႉမႃးတၢင်းၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းတူၵ်း မႃးတၢင်းဝႅတ်းၼၢမ်းသေ ၶဝ်ႈထိုင်မိူင်းထႆး ၼႆယဝ်ႉ။

တၢင်းႁၼ်မၢႆသၢမ်ၼႆႉ ယင်းမီးၵၢၼ်ၸႂ်ႉ လွင်ႈၾိင်ႈထုင်းသေ ၶူၼ်ႉႁႃတီႈယူႇၵဝ်ႇတႆး ထႅင်ႈဢၼ်ၼိုင်ႈ21။ လွင်ႈတၢင်းမၼ်းတႄႉ ၵူၼ်းတႆးတူင်ႉ/ၵမ်း (ပဵၼ်ၶိူဝ်းတႆး-ၵတႆးၸုမ်းၼိုင်ႈ) ၵမ်ႈၼမ် ယူႇသဝ်းတၢင်းၸဵင်ႇၸၢၼ်း ဝၼ်းဢွၵ်ႇၵုၺ်ႉၸႂူဝ် ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ။ ၵူၼ်းတႆးၸုမ်းၼႆႉ ပဵၼ်ၵူၼ်း ႁဵတ်းၼႃးလႄႈ မီးၾိင်ႈထုင်းႁဵတ်းပွႆး ႁပ်ႉၶဝ်ႈမႂ်ႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဝၼ်းပွႆး ႁပ်ႉၶဝ်ႈမႂ်ႇၶဝ်သမ်ႉ ပဵၼ်ဢွၼ်တၢင်း ၶဝ်ႈဢွၵ်ႇ (ယဝ်ႉၶဝ်ႈ)။ ၶၢဝ်းႁူင်းၶဝ်ႈသုၵ်းလိူင် တူၵ်းလိုၼ်းဝၼ်းပွႆး ႁပ်ႉၶဝ်ႈမႂ်ႇၶဝ်မွၵ်ႈ 4-6 ပၢတ်ႈ ၼႆယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈၼၼ် ၽူႈႁူႉၶဝ်ဝႃႈ တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆးၵမ်းၶဝ် လႅပ်ႈဢမ်ႇၸႂ်ႈ တီႈၶဝ်ယူႇယၢမ်းလဵဝ်။ လူဝ်ႇပဵၼ်တီႈ ပွႆးႁပ်ႉၶဝ်ႈမႂ်ႇပဵၼ်ဝၢႆးလိုၼ်းၶၢဝ်းယဝ်ႉၶဝ်ႈၶဝ် ၼႆယဝ်ႉ။ ၽိူဝ်ႇထၢမ်တူၺ်း ပိုၼ်းၶဝ် ၸင်ႇလႆႈႁူႉဝႃႈ ၶဝ်လုၵ်ႉတၢင်ႇတီႈၶၢႆႉမႃး ၼႆယဝ်ႉ။

4.    တႆးတိုၼ်းယူႇ ၼႂ်းမိူင်းထႆးယၢမ်းလဵဝ်

ၽူႈတႄႇတၢင်းႁၼ်ၼႆႉ ပဵၼ်ၽေႃးလ် (Paul Benedict) ၽူႉႁူႉၽႃႇသႃႇ ၵူၼ်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ။ မၼ်းဝႃႈ ၵႂၢမ်းထႆး/တႆး ပဵၼ်ၸုမ်းလဵဝ်ၵၼ်တင်းၵႂၢမ်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃးလႄႈ ၾိလိပ်ႉပိၼ်း၊  မၼ်းၸႂ်ႉၶေႃႈၵႂၢမ်းတႅၵ်ႈၵၼ် ၸိူင်ႉၼင်ႇ ၵႂၢမ်းထႆးဝႃႈ “တၢႆ” ၾိလိပ်ႉပိၼ်းဝႃႈ “ပတၢႆ”၊ ထႆးဝႃႈ “လိူၼ်” ၾိလိပ်ႉပိၼ်းဝႃႈ “ပုလၼ်း” ၼႆယဝ်ႉ။ (ဢၼ်ပိူၼ်ႈယွမ်းႁပ်ႉၵၼ်ယၢမ်းလဵဝ် ထႆး/တႆး ပဵၼ်ၸုမ်းတႆး-ၵတႆး Tai-Kadai၊ ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး ပဵၼ်ၸုမ်းဢွသ်ႉထြူဝ်ႇၼေးသျဵၼ်း - Austronesian ဢမ်ႇၸႂ်ႈ ၸုမ်းလဵဝ်ၵၼ်)။

ၽေႃးလ်ဝႃႈ တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆး ပဵၼ်ၼႂ်းမိူင်းထႆးယၢမ်းလဵဝ်။ မိူဝ်ႈ 4000-3500 ပီပူၼ်ႉမႃးၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၶိူဝ်းမွၼ်း-ၶမဵၼ် လုၵ်ႉတၢင်းမိူင်းဢိၼ်ႇတီးယႃႉ ၶဝ်ႈမႃးၽိုတ်ႉဢဝ်တီႈယူႇတႆး။ တႆးတႅၵ်ႇၽႄ ပဵၼ်သွင်ၸုမ်း။ ၸုမ်းၸိူဝ်းပၢႆႈလူင်းၵႂႃႇတၢင်းၸၢၼ်းၼၼ်ႉ ၵႂႃႇပဵၼ်ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး။ ထႅင်ႈၸုမ်းသမ်ႉ ၶၢႆႉၶိုၼ်ႈၵႂႃႇယူႇတၢင်းမိူင်းၶႄႇပွတ်းၸၢၼ်း။ ဝၢႆးမႃးထုၵ်ႇၶႄႇမိပ်ႇဢီးထႅင်ႈလႄႈ ၸင်ႇၽၢတ်ႇၽႄၵၼ်ၵႂႃႇ တၢင်းဢသမ်ႇ သျှမ်း လၢဝ်း ထႆး တင်းၵႄး(ဝႅတ်ႉၼၢမ်း) ၼႆယဝ်ႉ။

တၢင်းႁၼ်ၽေႃးလ်ၼႆႉ ၽူႉႁူႉၽႃႇသႃႇၵမ်ႈၼမ် ဢမ်ႇယွမ်းႁပ်ႉလႄႈ မီးၽူႈတႅမ်ႈလိၵ်ႈ တူင်ႉတွပ်ႇၶိုၼ်းယူႇ။ ၶဝ်ဝႃႈ ၶေႃႈၵႂၢမ်းဢၼ်ၽေႃးလ်ဢဝ်မႃးတႅၵ်ႈၵၼ်ၼႆႉ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းပၢၼ်မႂ်ႇ မိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉၵွႆး၊ ပေႃးႁႂ်ႈထုၵ်ႇမႅၼ်ႈ လူဝ်ႇႁႃၶေႃႈၵႂၢမ်းၵဝ်ႇ ဢၼ်ပူၼ်ႉမႃးမွၵ်ႈ 1200 ပီၶိုၼ်ႈၼိူဝ်ၼၼ်ႉ မႃးတႅၵ်ႈၵၼ်ၸင်ႇထုၵ်ႇ22 ၼႆယဝ်ႉ ။ သမ်ႉထႅင်ႈလွင်ႈၼိုင်ႈ ၽေႃးလ်ၼႆႉ မၼ်းပဵၼ်ၽူႈႁူႉၽႃႇသႃႇ ၸုမ်းတိပႅတ်ႉ-မၢၼ်ႈ (Tibeto-Burman) ဢမ်ႇၸႂ်ႈၸုမ်းတႆး-ၵတႆး (Tai-Kadai)။

ႁဵတ်ႇၽူၼ်ဢၼ်ၽေႃးလ်တၢင်ႇၼႄၼၼ်ႉ ၵူၼ်းယွမ်းႁပ်ႉဢေႇသေတႃႉ ၵူၺ်းၵႃႈ တၢင်းႁၼ်ထိုင်ဢၼ်ဝႃႈ ထႆးတိုၼ်းယူႇၼႂ်းမိူင်းထႆးၸဵမ်ၵွၼ်ႇ ဢမ်ႇလႆႈလုၵ်ႉလႂ်မႃးၼၼ်ႉသမ်ႉ မီးၽူႈႁၵ်ႉၶိူဝ်းထႆးၶဝ် ၸႂ်ႉလွၵ်းလၢႆး ၵၢၼ်ႁဵၼ်းတၢင်ႇပိူင်သေ သိုပ်ႇယိုၼ်ယၼ်ထႅင်ႈယူႇ။လုပ်ႇၵူၼ်းတီႈၵၢၼ်းၸၼၿုရီး ဢႃႇယု 4000 ပီပၢႆ

မိူဝ်ႈပီ 1960-62 ၼၼ်ႉ ၸုမ်းၽူႈႁူႉၽၢႆႇဝူဝ်းရၢၼ်း (Archaeology) ထႆးလႄႈၻဵၼ်းမၢၵ်ႇ (Denmark) ႁူမ်ႈၵၼ် ၶုတ်းႁၼ်လုပ်ႇၵူၼ်းယုၵ်ႈႁိၼ်တီႈ ၵၢၼ်းၸၼၿုရီး (กาญจนบุรี)၊ ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ လုပ်ႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ မီးဢႃႇယုမွၵ်ႈ 4000 ပီ ၼႆယဝ်ႉ။

မေႃယႃထႆးၵေႃႉၼိုင်ႈ ၸိုဝ်ႈသုတ်ႇ သႅင်ဝိၶျဵၼ်း (นายแพทย์สุด แสงวิเชียร, 1907-1995 ) ပဵၼ်ၶူးသွၼ် လွင်ႈတူဝ်ၶိင်းၵူၼ်း (Anatomy)၊ မၼ်းလႆႈဢဝ်လုပ်ႇၼၼ်ႉ မႃးလဵပ်ႈႁဵၼ်း တႅၵ်ႈၼိူင်းၵၼ်သေ လၢတ်ႈဝႃႈ လုပ်ႇၵွပ်းႁူဝ် ၵူၼ်းယုၵ်ႈႁိၼ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တင်းလုပ်ႇၵွပ်းႁူဝ်ၵူၼ်းထႆး ပၢၼ်ယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉ ဢမ်ႇပေႃးပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ် ၼႆယဝ်ႉ။ လုပ်ႇၵွၵ်းႁူဝ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ လႅပ်ႈပဵၼ်ပူႇမွၼ်ႇ ၼၢႆးယႃႈ (ancestor) ၵူၼ်းထႆးပၢၼ်မႂ်ႇၼႆႉ ၵေႃႈပဵၼ်လႆႈ။ ၵွပ်ႈၼၼ် မၼ်းတၢင်ႇၼႄတၢင်းႁၼ်မၼ်းဝႃႈ ၵူၼ်းထႆး/တႆး ဢမ်ႇလႆႈလုၵ်ႉ တီႈလႂ်ၶၢႆႉပၢႆႈမႃး တိုၼ်းယူႇၼႂ်းမိူင်းထႆးယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉ ၸဵမ်ၵွၼ်ႇပုၼ်ႉ23 ၼႆယဝ်ႉ ။

ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလွင်ႈၼႆႉ မီးၽူႈႁူႉၸိုဝ်ႈလင်ထႆးၵေႃႉၼိုင်ႈ ၸိုဝ်ႈပြသိူတ်ႇ လၢတ်ႈဝႃႈ တၢမ်တူဝ်မၼ်း လႆႈထၢမ်တူၺ်း မေႃယႃသုတ်ႇ ၸွင်ႇလႆႈတႅၵ်ႈၵၼ်တူၺ်း တင်းလုပ်ႇၵွၵ်းႁူဝ်မွၼ်း ၶမဵၼ် မၢၼ်ႈ လႄႈၵျဝႃး ယူႇႁႃႉ?။ မေႃယႃသုတ်ႇတွပ်ႇဝႃႈ ယင်းပႆႇလႆႈတႅၵ်ႈတူၺ်း24 ၼႆႉယဝ်ႉ ။ တၢင်းႁၼ်ၼႆႉၵေႃႈ တေလႆႈဝႃႈ ယင်းပႆႇၸၢင်ႈယိုၼ်ယၼ်လႆႈတႅတ်ႈၼႅတ်ႈ။

ၸိူဝ်းဢဝ်ၶူဝ်းၵဝ်ႇမွၼ် မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇမႃးဢၢင်ႈ လွင်ႈထႆးဢမ်ႇလႆႈလုၵ်ႉလႂ်မႃးၼၼ်ႉ မီးထႅင်ႈလွင်ႈၼိုင်ႈ။ ၼႂ်းပီ 1966-67 ၸုမ်းၽူႈၶူၼ်ႉႁႃဝူဝ်းရၢၼ်းထႆး ႁူမ်ႈမိုဝ်းၵၼ်တင်း British Museum လႆႈၶုတ်းၶူၼ်ႉႁၼ် မေႃႈႁႆလိၼ်တီႈဝၢၼ်ႈၸဵင်း၊ ဢိူင်ႇၼွင်ႁၢၼ်၊ ဝဵင်းဢုၻွၼ်း။ မေႃႈႁႆလိၼ် ဢၼ်ၶုတ်းႁၼ်ၼၼ်ႉ ယုမ်ႇၵၼ်ဝႃႈ မီးဢႃႇယုမွၵ်ႈ 5600-1800 ပီပူၼ်ႉမႃး25 ၼႆယဝ်ႉ ။ ၼႂ်းမေႃႈလိၼ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ်မီးၵႅပ်ႇ (ပိူၵ်ႇၶဝ်ႈ) ၸွမ်းလႄႈ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈ လူင်းတၢင်းႁၼ်ဝႃႈ ၵူၼ်းမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ဢၼ်ပဵၼ်ၸဝ်ႈၶွင် မေႃႈႁႆလိၼ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈ ၶဝ်ႁဵတ်းၼႃးၽုၵ်ႇၶဝ်ႈ ၼႆယဝ်ႉ။ ၸိူဝ်းဢမ်ႇယုမ်ႇတႄႉဝႃႈ ပေႃးတေဢၢင်ႈဝႃႈ ၵူၼ်းၽုၵ်ႇၶဝ်ႈ ၵိၼ်ၶဝ်ႈ ပဵၼ်ၵူၼ်း ၶိူဝ်းတႆးတိၵ်းတႄႉ ဢမ်ႇသၢင်ႇထုၵ်ႇ ၼႆယူႇ။old pots

ၸိူဝ်းႁၵ်ႉၶိူဝ်းၼႅၼ်ႇသေ တိုၵ်ႉၶႂ်ႈယိုၼ်ယၼ် လွင်ႈထႆးတိုၼ်းယူႇၼႂ်းမိူင်းထႆး ၸဵမ်ပိုင်းၼၼ်ႉ ၵႆႉဢၢင်ႈထိုင် မေႃယႃပြဝဵတ်ႉ ဝသီ (นายแพทย์ประเวศ วะสี) ထႅင်ႈ။ မေႃယႃပြဝဵတ်ႉ လႆႈၸႂ်ႉၵၢၼ်ၸႅတ်ႈ ၸုမ်းလိူတ်ႈသေ ၶူၼ်ႉႁႃတီႈယူႇၵဝ်ႇတႆး။ ၵၢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်းၼႆႉ ထူပ်းဝႃႈ ၵူၼ်းထႆးဢီးသၢၼ် (ထႆးလၢဝ်းၸိူဝ်းယူႇတၢင်းၸဵင်ႇႁွင်ႇဝၼ်းဢွၵ်ႇ မိူင်းထႆး) မီးၸုမ်းလိူတ်ႈၽိတ်းပၵ်ႉၵတိ Hemoglobin E (HbE) ထိုင် 52% ၊ ၼႂ်းတႆးယူၼ်း ပွတ်းႁွင်ႇသမ်ႉမီး 12%။ လိူတ်ႈၽိတ်းပၵ်ႉၵတိမဵဝ်းၼႆႉ သမ်ႉဢမ်ႇႁၼ်မီးၼႂ်းၶႄႇ ၼႆယဝ်ႉ။ ပွင်ႇဝႃႈ တႆးလႄႈၶႄႇ ဢမ်ႇယၢမ်ႈယူႇတီႈလဵဝ်ၵၼ်မႃး။ မၼ်းဝႃႈ တီႈယူႇၵဝ်ႇထႆး/တႆးၼႆႉ လႅပ်ႈပဵၼ်တၢင်းၸဵင်ႇႁွင်ႇဝၼ်းဢွၵ်ႇ ၼႂ်းမိူင်းထႆး၊ ဝၢႆးသေတႆးၽႄႈၵႂႃႇတၢင်ႇတီႈ လိူတ်ႈလေႃးၵၼ် တင်းၵူၼ်းတၢင်ႇၶိူဝ်းလႄႈ လိူတ်ႈၽိတ်းပၵတိ HbE ၸင်ႇယွမ်းလူင်း26 ၼႆယဝ်ႉ။

တၢင်းႁူႉၽၢႆႇမေႃယႃယၢမ်းလဵဝ် ႁူႉယဝ်ႉဝႃႈ တီႈလႂ်မီးၶႆႈၼၢဝ်လိူင်ႇ ၵူၼ်းတီႈၼၼ်ႈၵေႃႈ မီးလိူတ်ႈ ၽိတ်းပၵ်ႉၵတိ HbE ၼႆႉသုင် ၼႆယဝ်ႉ 27။ တၢင်းႁၼ်ၼႆႉၵေႃႈ တေလႆႈဝႃႈ ဢမ်ႇထုၵ်ႇမႅၼ်ႈယဝ်ႉ။

5.    တႆးယူႇၸွမ်းၵုၼ်မလႃႇယူႇ တၢင်းပွတ်းၸၢၼ်းသေ ၶၢႆႉၶိုၼ်ႈမႃးတၢင်းႁွင်ႇ

တၢင်းႁၼ်ၵမ်ႈၼမ်ဝႃႈ တႆးလုၵ်ႉတၢင်းပွတ်းႁွင်ႇ ၶၢႆႉလူင်းၵႂႃႇတၢင်းပွတ်းၸၢၼ်း၊ ၵူၺ်းၵႃႈ တၢင်းႁၼ်မၢႆႁႃႈၼႆႉသမ်ႉဝႃႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး ယူႇၼႂ်းၵုၼ်မလႃႇယူႇ ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး တၢင်းၸၢၼ်းသုတ်းသေ ၶၢႆႉပၢႆႈၶိုၼ်ႈမႃးတၢင်းပွတ်းႁွင်ႇ ၼႆယဝ်ႉ။ ပဵၼ်ၶွင်မေႃယႃ သူမ်သၵ်ႇ (สมศักดิ์ สุวรรณสมบูรณ์)။ ၼႆႉၵေႃႈ ၸႂ်ႉၵၢၼ်ၵူတ်ႈၸုမ်းလိူတ်ႈ ထႅင်ႈၼင်ႇၵဝ်ႇ၊ မၼ်းဝႃႈ ၸုမ်းလိူတ်ႈၵူၼ်းထႆး မီးပိူဝ်းသဵၼ်း တၢင်းထီႇၵျိၼ်း (Gene frequency) မိူၼ်ၵူၼ်းၵျဝႃး (ၵူၼ်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး၊ ၵုၼ်ၵျဝႃး) လိူဝ်ၶႄႇ။ ၵွပ်ႈၼၼ် ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးၵေႃႈ လႅပ်ႈလုၵ်ႉတၢင်း ၵုၼ်မလႃႇယူႇ ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃးၶိုၼ်ႈမႃး၊ ဢမ်ႇဢၢပ်ႈၸႂ်ႈ လုၵ်ႉတၢင်းမိူင်းၶႄႇလူင်းမႃး28ၼႆယဝ်ႉ ။ တၢင်းႁၼ်ၼႆႉ ဢမ်ႇပေႃးမီးၽႂ် ႁပ်ႉလႄႈ သိုပ်ႇၶူၼ်ႉၶႂႃႉ မိူၼ်တၢင်ႇဢၼ်။DNA Image

လိူဝ်သေ လွၵ်းလၢႆးၵၢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်း ဢၼ်လၢတ်ႈမႃး ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ ယၢမ်းလဵဝ် ၽူႈႁူႉၶဝ် ၸႂ်ႉၵၢၼ်ၵူတ်ႇၸႅတ်ႈ သၢႆၽၼ်း DNA ၶိူဝ်းၵူၼ်းသေ လဵပ်ႈႁဵၼ်းၵေႃႈမီး။ ၸိူင်ႉၼင်ႇ ဢႅတ်ႉမူၼ်းသၼ် (Jerold A. Edmondson) လႆႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းဝႆႉ။ ၶဝ်ၶူၼ်ႉႁၼ်ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၼၼ်ႉ ၵွပ်ႈဢမ်ႇမီးတၢင်းႁူႉ ပဵင်းပေႃး လႄႈ ဢမ်ႇႁတ်းဢဝ်မႃးတႅမ်ႈဝႆႉ တီႈၼႆႈ29။

ဢၼ်လၢတ်ႈမႃးၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်တၢင်းႁၼ်လႄႈ လွၵ်းလၢႆးလဵပ်ႈႁဵၼ်း ၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်းၶဝ် ၵမ်ႈၽွင်ႈ။ တေႁၼ်ဝႃႈ ၶဝ်ႈၸႂ်ႈသိူၵ်ႈပိုၼ်း၊ ၾိင်ႈထုင်း၊ ၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ၊ ၾိင်ႈသၽႃႇဝ၊ တၢင်းႁူႉၽၢႆႇမေႃယႃလႄႈ ထႅၵ်ႉၼူဝ်းလူဝ်းၸီႇပၢၼ်မႂ်ႇ ၶဝ်ႈၸွႆႈၼႂ်းၵၢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်းၶူၼ်ႉၶႂႃႉၶဝ်။ ၼႆႉပဵၼ်လွၵ်းလၢႆးၵၢၼ်ၶူၼ်ႉၶႂႃႉပိုၼ်း ပၢၼ်မႂ်ႇယဝ်ႉ။

ယၢမ်ႈမီးၽူႈၾၢင်ႉတိူၼ်ဝႃႈ ၽူႈႁူႉမၢင်ၵေႃႉ ၶဝ်မီးယိူင်းဢၢၼ်း ၵၢၼ်မိူင်းတၢင်ႇၸိူဝ်ႉတၢင်ႇပိူင် ယူႇပႃႈလင် ၵၢၼ်ၶူၼ်ႉၶႂႃႉၶဝ်၊ ၸိူင်ႉၼင်ႇၽူႈႁူႉၶႄႇ ၵႆႉဢဝ်တီႈယူႇၵဝ်ႇတႆး ဝၢင်းဝႆႉၼွၵ်ႈ မိူင်းၶႄႇယၢမ်းလဵဝ် ၵွပ်ႈဢမ်ႇၶႂ်ႈႁႂ်ႈၵိူတ်ႇပၼ်ႁႃ ၼႂ်းမိူင်းၶဝ်။ ၸိူင်ႉၼၼ်ၼင်ႇၵဝ်ႇ ၽူႈႁူႉထႆး ၸိူဝ်ႉသၢႆၶႄႇၵေႃႈ ၵႆႉဝႃႈ တႆးတိုၼ်းယူႇၼႂ်းမိူင်းထႆး ဢမ်ႇလႆႈလုၵ်ႉလႂ်မႃး ၼႆၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ၽူႈတႅမ်ႈမိူင်းဝၼ်းတူၵ်း ၵူၼ်းဢင်းၵိတ်း ၾရင်ႇသဵတ်ႇၶဝ် မိူဝ်ႈပၢၵ်ႇပီပူၼ်ႉမႃးၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ မီးယိူင်းဢၢၼ်း လွင်ႈၶႂၢၵ်ႈမိူင်းလႄႈ လွင်ႈၽႄႈသႃႇသၼႃႇၶရိတ်ႉၶဝ်ပဵၼ်ယႂ်ႇ ၼႆယဝ်ႉ။ ဝႃႈၼၼ်သေတႃႉ လွင်ႈဝႃႈ ၽူႉႁူႉၸိူဝ်းတင်ႈၸႂ်ၶူၼ်ႉၶႂႃႉ ႁႃတၢင်းႁူႉၸႅတ်ႈၸၢင်ႇ ဢမ်ႇမီးယိူင်းဢၢၼ်းလပ်ႉသင်ၵေႃႈ မီးယူႇတင်းၼမ်ၼႆၼၼ်ႉ ၽႂ်ဢမ်ႇထႅင်လႆႈၼင်ႇၵဝ်ႇ။Ahom_stone

လွင်ႈမီးတၢင်းႁၼ်ထိုင်ပိူင်ႈၵၼ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ထမ်ႇမတႃႇလႄႈ ပဵၼ်တၢင်းႁၢင်ႈလီ (Charm) ၵၢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်းပိုၼ်းယဝ်ႉ။ သင်တၢင်းႁၼ်ဢၼ်လႂ် မိူၼ်ၵၼ်တင်း တၢင်းယုမ်ႇၸဝ်ႈၵဝ်ႇၵေႃႈ ယႃႇပေၸူမ်းၼႃႇၽႅဝ်။ ဢမ်ႇမိူၼ်ၼႆၵေႃႈ ဢမ်ႇလူဝ်ႇၸႂ်လႅၵ်ႉၸွမ်းသင်။ ပိုၼ်းဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ၽႂ်ၶူၼ်ႉႁၼ်ၸိူင်ႉႁိုဝ် မီးသၢၵ်သေႇလၵ်းထၢၼ်ၵႃႈႁိုဝ်ၵေႃႈ ဢဝ်မႃးတၢင်ႇလၢတ်ႈ လၢမ်းၶၢတ်ႈၼႄၵၼ် ဢၼ်လႅပ်ႈပဵၼ်လႆႈ မၼ်းၵွႆး။ ဢၼ်ႁဝ်းယုမ်ႇဝႃႈ မၢၼ်ႈမႅၼ်ႈယူႇမိူဝ်းၼႆႉ ၸၢင်ႈပဵၼ်ဢၼ်ၽိတ်း မိူဝ်ႈၽုၵ်ႈ ၵေႃႈပဵၼ်လႆႈ ပေႃးမီးလၵ်းထၢၼ်မႂ်ႇမႃးယိုၼ်ယၼ်။  တေႁႂ်ႈလၢတ်ႈလႆႈ တဵမ်သူပ်းတဵမ်ၵႂၢမ်း တႅတ်ႈၼႅတ်ႈ ၼင်ႇၽႃႇမိုဝ်းတူပ်းလိၼ်မိူင်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇပဵၼ်လႆႈ။ သင်မီးၵူၼ်းလၢတ်ႈၸိူင်ႉၼၼ်ၵေႃႈ ဢမ်ႇလီယုမ်ႇ။ ပဵၼ်ႁိုဝ်ၵေႃႈလီ ၼႂ်းထႃႇၼ ၽူႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းၽူႈဢၢၼ်ႇၵေႃႈ မီးသုၼ်ႇတႅပ်းတတ်း ထတ်းသၢင်လႆႈ ႁင်းၶေႃယူႇ ႁဝ်းတေယုမ်ႇလွင်ႈလႂ်၊ ဢမ်ႇယုမ်ႇဢၼ်လႂ်။

ၵႂၢမ်းလူပ်း

လိုၼ်းသုတ်းၼႆႉ ယွၼ်ႉၵႂႃႇတူၺ်းၶိုၼ်း ၶေႃႈၼႄႉ ၼမ်းသြႃႇလုသ်ႉ ဢၼ်ဝႃႈ တႃႇတႅမ်ႈ ပိုၼ်းတႆးၼႆႉ တူၺ်းၶၢမ်ႈ လႅင်ႇၶေႃႈမုၼ်းသွင်တီႈ၊ တီႈၶႄႇလႄႈ တီႈတႆးဢမ်ႇလႆႈ။ ၶေႃႈမုၼ်းတီႈၶႄႇတႄႉ ပပ်ႉပိုၼ်းတႆးႁဝ်း ၵမ်ႈပႃႈၼမ်ၵေႃႈ လႆႈႁၼ်ဢၢင်ႈဢဝ် ဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်း ဝၼ်းတူၵ်းၶဝ် ဢိင်ပိုၼ်းၶႄႇသေ တႅမ်ႈဝႆႉၸိူဝ်းၼၼ်ႉယူႇ။ သူၼ်ႇယႂ်ႇၵေႃႈ ပဵၼ်ဢၼ်တႅမ်ႈဝႆႉ ၽၢႆႇဢင်းၵိတ်းလႄႈ ပိၼ်ႇဝႆႉပဵၼ် ၵႂၢမ်းမၢၼ်ႈၵႂၢမ်းထႆး။ လၵ်းထၢၼ်တီႈတႆး ၸိူင်ႉၼင်ႇလိၵ်ႈႁိၼ် လိၵ်ႈၵဝ်ႇ လိၵ်ႈမႂ်ပေႇမႂ်လၢၼ်းတႆး ၼင်ႇသြႃႇလုသ်ႉ ၼႄႉၼမ်းတႄႉ ဢမ်ႇသူႈလႆႈႁၼ်။

KengTung_Stoneသဵၼ်ႈမၢႆလိၵ်ႈႁိၼ် လိၵ်ႈၵဝ်ႇတႆး ဢၼ်သြႃႇလုသ်ႉ လၢတ်ႈၼႄ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းဝႆႉ ၸိူင်ႉၼင်ႇ တီႈမိူင်းလူၺ် (မိူင်းယၢင်း) မီးလိၵ်ႈႁိၼ်မွၵ်ႈ 20 ၼႃႈ၊  ၼႂ်းမိူင်းထႆး ပွတ်းႁွင်ႇမီး 60 ပၢႆ၊ တၢင်းဝဵင်းၸၼ် လူင်ၽၿၢင်း ၼႂ်းမိူင်းလၢဝ်းၵေႃႈ မီးထႅင်ႈ ၼႆယဝ်ႉ။ လိူဝ်ၼၼ်ႉ ဢၼ်သူၼ်ႇတူဝ် ယၢမ်ႈႁူႉမႃး ၸိူင်ႉၼင်ႇ လိၵ်ႈသဝ်ႁိၼ် ပေႃႈၶုၼ်ရၢမ်းၶမ်းႁႅင် လၵ်းထိ 1 (ပီ 1283 ၸဝ်ႉသေပိူၼ်ႈ ၼႂ်းမိူင်းထႆး)၊ လိၵ်ႈႁိၼ် သဝ်ငူး တႆးဢႃႇႁူမ်ႇ တီႈသႃၻိယႃႇ (ပၢၼ်ၸဝ်ႈသိူဝ်ႁူမ်ႇမိူင်း 1497-1537 )၊ ဢႃႇႁူမ်ႇ ပူႇရၼ်ႇၸီႇ၊ လိၵ်ႈႁိၼ်ဝတ်ႉပႃႇလႅင်  တီႈၵဵင်းတုင် (ပီ 1451 ပဵၼ်တူဝ်လိၵ်ႈ ၾၵ်းၶၢမ်) ၸိူဝ်းၼႆႉ ယင်းပႆႇယၢမ်ႈႁၼ် ဢၢင်ႈထိုင်ဝႆႉ ၼႂ်းပပ်ႉပိုၼ်းတႆး (ၵႃႈၼင်ႇ ယိုၼ်ႈႁၼ်)။ ၼင်ႇသြႃႇလုသ်ႉဝႃႈ ၶေႃႈၵႂၢမ်းငဝ်ႈတိုၼ်းၸိူဝ်းၼႆႉ ၼိုင်ႈၶေႃႈ ၼိုင်ႈထႅဝ်ၵူၺ်းၵေႃႈ မီးၵႃႈၶၼ်ၽၢႆႇပိုၼ်း လိူဝ်ပပ်ႉ ဢၼ်ဢမ်ႇမီး လၵ်းထၢၼ် ဢၢၼ်ႇပၢၵ်ႇ ဢၢၼ်ႇႁဵင်ထႅဝ်မၼ်းၼၼ်ႉၵွၼ်ႇ ၼႆယဝ်ႉ။

ၵၢၼ်ႁဵၼ်းပိုၼ်းႁဝ်း ၵႃႈပူၼ်ႉမႃးၼႆႉ ႁဝ်းမုင်ႈတူၺ်း တၢင်းၼွၵ်ႈ သွၵ်ႈႁႃ ဢၼ်ပိူၼ်ႈတႅမ်ႈ၊ ဢၼ်ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်းပိူၼ်ႈၵွႆး၊ ဢမ်ႇသူႈလႆႈ ၶူၼ်ႉႁႃၼႂ်းတႆး ဢၼ်ပဵၼ်ၵႂၢမ်းၶိူဝ်းတႆးႁဝ်းၶိုၼ်း။ တႆးႁဝ်းတီႈၼႆႈ ဢမ်ႇၸႂ်ႈဝႃႈ တႆးသျှမ်း ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈၼႆႉၵွႆး လူဝ်ႇလဵပ်ႈႁဵၼ်း ၼႂ်းၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး ၵူႈမူႇၵူႈၸုမ်းယဝ်ႉ။ ၼင်ႇၵႂၢမ်း သြႃႇလုသ်ႉ ယုၵ်ႉယွင်ႈၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းဝႆႉဝႃႈ “ၵူၼ်းမေႃလိၵ်ႈ တႆး ထႆး လၢဝ်း လႄႈမၢၼ်ႈ ၸိူင်ႉၼင်ႇၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၼႆႉ မီးၼမ်ႉၵတ်ႉ တဵမ်ထူၼ်ႈ တႃႇတႅမ်ႈပိုၼ်းတႆး ၵေႃႉၼိုင်ႈ” ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မုင်ႈမွင်းဝႃႈ ၽူႈတႅမ်ႈပိုၼ်းတႆးႁဝ်းမိူဝ်းၼႃႈ တေဝႆႉၼၵ်း ၶတ်းၸႂ်ၶူၼ်ႉႁႃ လၵ်းထၢၼ် သိူၵ်ႈပိုၼ်း ၼႂ်းလိၵ်ႈႁိၼ် မႂ်ပေႇမႂ်လၢၼ်း ၼႂ်းတႆးႁဝ်းၵူႈၸုမ်း ၼမ်ၼမ်သေၵမ်း။

တႅမ်ႈ ၵဝ်တႆး

09/06/2012